Denk na over de zinloosheid van het bestaan

Uit onderzoek van het CBS blijkt dat het geluksgevoel bij jongvolwassenen sterk is afgenomen. En veel zelfbenoemde coaches maken daar gretig gebruik van. Het aantal coaches in Nederland is de afgelopen vijf jaar verdubbeld tot 65.000. Het beroep is niet beschermd en velen hebben geen opleiding gevolgd op dit vlak. Ze noemen hun eigen leven als leerschool en roepen van alles wat je moet doen voor een beter en gelukkiger leven. Maar er komen ook mensen bij hen die eigenlijk specialistische zorg vanuit de GGZ nodig hebben. 

Op dit moment wachten zo’n tachtigduizend mensen op een aanmeldgesprek of een behandeling voor die GGZ. Dus voelen velen zich genoodzaakt te zoeken naar andere oplossingen en komen bij de onopgeleide coaches terecht. Die coaches veronderstellen maakbaarheid, met slogans als: ‘manifesteren kun je leren’. En zeggen: ‘als je maar dit in je werk verandert, of dat doet in je relatie, komt het geluk je tegemoet.’

"Ik geloof sowieso niet in het woord geluk," zegt psycholoog en schrijver Nienke Wijnants. "Ik praat liever over positieve gemoedstoestand, hoe saai dat misschien ook klinkt. Je gemoedstoestand is zo complex en individueel bepaald, dat er geen tips zijn die voor iedereen werken. Als die er waren, dan deed iedereen dat toch allang? Het is een illusie dat je geluk kunt vinden, dat het een grijpbaar en tastbaar iets is. En al helemaal dat het een verplichting is ‘gelukkig te zijn’."

"Daarnaar streven is een recept voor een ongelukkig leven. ‘Geluk’ wordt vaak op de verkeerde plekken gezocht, vaak zijn dat plekken die je gemoedstoestand alleen maar verslechteren. Door voldoende te slapen, buiten te komen, te bewegen, maar ook door dankbaarheid en te genieten van het kleine, kun je je gemoedstoestand verbeteren. Investeer in betekenisvolle relaties en probeer erachter te komen waarvoor je wil leven.”

Waar je geen invloed op hebt, zijn gebeurtenissen van buitenaf die zich onverwachts kunnen voordoen. In 2014 gebeurde er ook in het leven van Wijnants iets onverwachts: haar oudste kind van destijds zeven jaar, kreeg leukemie. “Natuurlijk waren wij als ouders extreem verdrietig, dat zal niet anders zijn geweest dan bij ouders die wij in het ziekenhuis tegenkwamen in soortgelijke situaties. Maar mijn man en ik hielden ons al jaren bezig met existentiële vragen over de absurditeit van het bestaan.

“Wij beseften de zinloosheid van het leven al in de gloriejaren van ons leven. Al hadden we er nooit rekening mee gehouden dat ons kind kanker kon krijgen, was het voor ons wel veel minder wereldschokkend dan voor andere ouders. Velen van hen begonnen zichzelf toen pas vragen te stellen over de zin van het leven. Waarom ze zo oppervlakkig leefden en nooit bewust hadden gewaardeerd wat ze hebben. Ze kregen gevoelens van onbehagen en begrepen niet hoe hun gezin zoiets ergs kon overkomen.

“Maar dat het leven absurd en niet te sturen was, wisten wij allang. Wij stonden daardoor steviger in die situatie. Ik pleit er daarom voor dat mensen al veel eerder gaan nadenken over grote existentiële vragen en niet pas als er iets vreselijks gebeurt.”

Volgens Wijnants blijft het wel een spannend en moeilijk onderwerp om over na te denken. “Richtinggevende randvoorwaarden zijn door individualisering, globalisering, ontkerkelijking en emancipatie weggevallen. En als je dan uitspreekt dat je geen idee hebt waarvoor je eigenlijk leeft, wordt dat vaak ongemakkelijk opgevat alsof je impliceert dat je dan uit het leven wil stappen. We zouden het juist over dat ongemak moeten hebben. Om er dan achter te komen waarom iemand er dus niet uitstapt.

“En als het psychisch kwetsbare mensen betreft, moet je dat overlaten aan specialisten binnen de GGZ. Maar als psychisch gezond persoon, is het naar mijn idee juist wel goed om die kant op te gaan en daarnaast ook dwingende maatschappelijke normen onder de loep te nemen door existentiële vragen te stellen.”

Deze vraagstukken gaan hand-in-hand met de burn-out-cijfers en daarmee is het volgens Wijnants hét grote existentiële drama van onze tijd. In 2008 publiceerde Wijnants Het Dertigersdilemma. Het werd een bestseller waarvan zo’n 70.000 exemplaren verkocht zijn. Het blijkt geen luxeprobleem, of verwend gedrag van een nieuwe generatie. In 2019 heeft zij Het Dertigersdilemma herzien. 

“De meeste jongeren van voorgaande generaties volgden klakkeloos de weg die hun ouders voor ze hadden uitgestippeld: een goede opleiding, een goedbetaalde baan, een huis kopen, trouwen en kinderen krijgen. Dat ging zo tot en met de Babyboomers,” zegt Wijnants.

“Maar in mijn onderzoek viel het op dat er een grote maatschappelijke verandering had plaatsgevonden. Zo waren de generaties X en Y, al jonger (financieel) onafhankelijk en zelfvoorzienend,” zegt zij. “Daarnaast werd de leeftijd om te trouwen, kinderen te krijgen en je echt vast te leggen naar boven opgeschroefd. Generaties X en Y hadden tijd gekregen na te denken over grote existentiële vragen. Tot en met de Boomers was die tijd er niet. De trein van het leven denderde toen gewoon door, het gezin was er en had zorg nodig. Of jij nou deed wat jij leuk vindt, deed er niet toe.

“Er kwam pas tijd vrij om daarover na te denken als de kinderen uit huis waren. Vijftigplussers kregen dan last van het zogenoemde Empty Nest Syndroom of een rebelse midlifecrisis. Traditioneel gezien kon zo’n moment zich in de westerse wereld ook nog later aandienen in een End of Career Crisis rond de pensioenleeftijd. En sommigen kregen zelfs nog later, op het sterfbed een End of Life Crisis.”

Mensen zijn dus altijd op zoek geweest naar een soort houvast om het leven dragelijk te maken. Volgens Wijnants hebben wij het voordeel onszelf al existentiële vragen te mogen stellen rond de puberteit. Een fase waarin we ons afzetten tegen onze ouders en dwingende maatschappelijke normen. “Dat zou je kunnen zien als een eerste oprisping van existentiële twijfel,” zegt zij.

“Doe er je voordeel mee dat het je dan al wordt opgedrongen, daardoor leer je zelf keuzes maken zonder invloed van buitenaf. Je hoeft namelijk niet een zo hoog mogelijk papiertje te behalen als je dat niet wil, of elk jaar de nieuwste smartphone te kopen. Ook niemand bepaalt dat jouw baan je passie moet zijn. En je kunt ervoor kiezen niet aan kinderen te beginnen. Of als je wel kinderen hebt, de opvoeding van jouw kinderen anders te doen dan je ouders dat deden.”

We zijn dus nog niet zo vrij van dwingende maatschappelijke normen als we denken volgens Wijnants. “Onbewust hangen Nederlanders vier westerse religies aan: het materialisme, het consumentisme, het individualisme en het pragmatisme. Op deze manier wordt namelijk ons land geleid. En als dit helemaal bij je past: prima. Het probleem is alleen dat we ons vaak onbewust laten leiden door deze opgelegde normen, die in alle aspecten van het leven verweven zitten. Zelf hebben wij daar weinig voor hoeven strijden of vechten,” zegt Wijnants.

“En als je het altijd goed hebt gehad, voel je de urgentie van door andere generaties verworven vrijheden en idealen niet. Maar als je daarin te gemakzuchtig wordt, kunnen die verworven vrijheden onder druk komen te staan. Nu zie je dat de wat minder progressieve mensen bang zijn dat er iets van ze wordt afgepakt en gaan overal met een gestrekt been in. Zo begon dat ook met vasthouden aan Zwarte Piet. Er heerst een grote angst om iets door de ander te verliezen.

“En omdat wij een samenleving zijn, is het ook aan ons om die polarisatie tegen te gaan, de sluier een beetje op te lichten en mensen die hiermee worstelen te bevragen. Zodat ze zelf over antwoorden kunnen nadenken, met als mogelijk gevolg: verandering.”

Oplossingen kunnen volgens Wijnants dus alleen uit het individu zelf komen. “En als die al komen, gebeurt dat pas na een proces van introspectie en reflectie,” zegt Wijnants.

“Ik noem mezelf tegenwoordig een nihilistische, existentialistische, absurdistische humanist, met een diepgewortelde overtuiging dat het leven op aarde óf zinloos is, óf dat ik de zin ervan in mijn leven in elk geval niet ga ontdekken. Die overtuiging maakt niet alleen dat ik het makkelijker vind om te gaan met de absurditeit van het bestaan," zegt de psycholoog. "Maar ook -en dat is voor mensen vaak de verrassing- dat ik het leven hartstochtelijker beleef. Ik vind het een wonder dat ik het mag meemaken.”

Kijk Over Leven met Coen Verbraak, waarin hij met tien uiteenlopende gasten als cabaretier Jochem Myjer, culinair schrijver Nadia Zerouali, astronaut André Kuipers, vliegramp overlevende Edu Nandlal en actrice Margôt Ros spreekt over wat het bestaan de moeite waard maakt. Vanaf 7 september elke woensdag om 21:00 uur op NPO 2, of luister de lange versies van de gesprekken via de podcast, of stream via NPO Start.

Wil je zelf doorpraten over de grote vragen? Dat kan op 9, 16 en 23 oktober in het ARTIS-Groote Museum. Meer informatie vind je hier.