14 juli

"Politiek is niet langer een ideeënstrijd, maar een informatie-strijd," stelde politiek columnist Tom-Jan Meeus twee weken geleden vast in de aflevering van Het Filosofisch Kwintet over manipulatie en politiek. Er is zoveel informatie, dat politici selectief kunnen winkelen, en precies díe informatie selecteren die in hun kraam van pas komt. Wat dat betreft zijn politici net mensen, want de vierde aflevering van dit seizoen ging over de democratisering van de wetenschap.

Wat betekent het voor het publieke debat dat er zoveel hoogwaardige kennis beschikbaar is en tegelijkertijd het vertrouwen in de expert afneemt? De consequenties van de digitalisering en tegelijkertijd van een almaar hoger opgeleide bevolking is dat de verhoudingen horizontaler worden. Met als gevolg dat de wetenschapper meer en meer te midden van het publiek komt te staan, in plaats van ertegenover, in een collegezaal, of achter een katheder.

Kennis is tegenwoordig direct betwiste kennis. Het publiek slikt de resultaten niet klakkeloos, maar dat is niet hetzelfde als twijfel aan de methode. Zoals essayist Rob Wijnberg terecht opmerkte: "Klimaatontkenners komen zelden met een pastoor of pak tarotkaarten aan om hun punt te onderstrepen – het is meestal een wetenschapper die, tegen de wetenschappelijke consensus in, wél weet hoe het zit."

Wetenschap is niet langer de onthuller van de waarheid, maar de onderbouwing van een opvatting. De wetenschappelijke methode is secundair, dienstbaar aan het standpunt dat al eerder is ingenomen. "Het intellect is van huis uit een hard ploeterende fabrieksknecht, die door zijn veeleisende broodheer, de wil, van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat met werk wordt overladen," zei Schopenhauer al in de negentiende eeuw. Tot zover niks nieuws. Maar die knecht heeft dus veel meer munitie tot zijn beschikking, dan pakweg twintig jaar geleden.

We zouden ons in deze situatie, waarin de hoeveelheid beschikbare kennis enorm is, maar het vertrouwen in de expert om die kennis te duiden afkalft, een paar dingen moeten realiseren. Ten eerste: A little knowledge is a dangerous thing, zoals de Engelsen dat zo mooi zeggen. Iets weten is mooi, maar die kennis moet zich verhouden tot de context waar deze uit komt. Wat is je ‘informatiepositie’? Hoe verhoudt een uurtje googlen zich tot een jarenlange studie? Zoals een paar lessen handvaardigheid zich verhouden tot de volledige opleiding tot technisch ingenieur, denk ik, en dus lijkt het me geen vraag wie van de twee we onze vliegtuigen laten repareren. De expert weet niet altijd alles beter, maar weet wel veel beter wat hij of zij weet (en niet weet) in relatie tot wat er te weten valt, en wat hij of zij moet weten en in relatie tot het vraagstuk dat voorligt.

Ten tweede: iedereen is vatbaar voor de confirmation bias: je bent geneigd informatie die jouw mening ondersteunt, overtuigender te vinden dat informatie die jouw mening tegenspreekt. Dat geldt natuurlijk niet alleen voor de sceptici, maar ook voor degenen die zich scharen achter de wetenschappelijke consensus over vaccinatie, stikstof of klimaatopwarming. Ook daar werkt de denkfout dat je de informatie die jouw opvatting onderbouwt op voorhand al overtuigender vindt.

Een van de methodes om deze bias zoveel mogelijk te omzeilen is, volgens Daniel Kahneman, de psycholoog die een Nobelprijs kreeg voor zijn baanbrekend onderzoek op dit gebied: je bewust zijn van deze snelle, gemakkelijke vooroordelen (systeem 1) en bereid te zijn deze te (laten) corrigeren met kennis die ontstaat uit het langzame, methodische denken (systeem 2). Met andere woorden: laat wetenschap onze vooroordelen corrigeren, indien nodig. 
Dat opvattingen aan de wetenschap voorafgaan is niet erg, schadelijk wordt het als die opvattingen niet meer gecorrigeerd worden door de resultaten van wetenschap.