Sociaalwetenschapper Shivant Jhagroe pleit voor een ecologische samenleving waarin denken voorbij de mens centraal staat. In zo'n samenleving kunnen burgers experimenteren met het creëren van nieuwe relaties met de aarde, maar hebben met name overheden de verantwoordelijkheid om burgers daarin te ondersteunen. "Ons is lang voorgehouden: verbeter de wereld, begin bij jezelf. Dat is echt een neo-liberaal mantra waar we niet in moeten trappen."

Het IPCC, het klimaatpanel van de VN, wond er in haar nieuwste rapport dat deze maand verscheen geen doekjes om: geen plek op de wereld ontkomt meer aan de gevolgen van klimaatverandering. Een schokgolf ging de wereld rond, want hoe onzeker zou onze toekomst worden?

"Over wiens onzekerheid hebben we het dan?" aldus sociaalwetenschapper Shivant Jhagroe. "Armere regio's en kleinere eilandjes trekken bijvoorbeeld al langer aan het kortste eind. Die klimaatapocalyps is natuurlijk al lang gaande, alleen niet in rijke Westerse landen. Nu de natuur ook bij ons aan het terugpraten is, zijn het niet meer alleen de armere landen die de gevolgen van klimaatontwrichting ondervinden."

Jhagroe promoveerde in 2016 aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op de politieke betekenis van duurzame verstedelijking en deed in die tijd veel onderzoek naar stadstuinen. Hoe kleinschalig op dit moment ook, het zijn volgens hem stuk voor stuk experimenten in het werken naar een ecologischer mensbeeld. "Ik noem het maatschappijkritisch tuinieren. Met steeds meer kleine tuintjes in de wereld ontwikkel je ook een ander soort maatschappij."

In zijn werk staat inclusiviteit centraal. Want een duurzame stad is leuk, maar wie bepaalt hoe die duurzame stad eruit komt te zien? "In die stadstuinen in Rotterdam proberen bewoners bottom-up nieuwe relaties aan te gaan met hun omgeving, ze willen anders omgaan met hun voedsel en met de aarde. Maar juist ook door kinderen en mensen met een migratieachtergrond erbij te betrekken, die daar niet of minder bekend mee zijn. Bij nadenken over de planeet hoort ook nadenken over sociale thematiek."

En begrijp Jhagroe dus niet verkeerd: een beter milieu begint niet per se bij je jezelf. "Waar de mens voorbij zichzelf zou moeten denken, zou de overheid voorbij marktgeoriënteerde oplossingen van klimaatverandering moeten denken. In plaats daarvan zou de overheid zijn publieke karakter veel beter moeten doordenken. Dat betekent meerdere dingen, maar één daarvan zou het opschalen, institutionaliseren en normaliseren van experimenten als die stadstuinen moeten zijn."

Tekst gaat door onder de afbeelding

© Anna van Kooij / HUMAN

Philipp Blom, Daan Roovers, Clairy Polak, Ruben Jacobs en Shivant Jhagroe spreken in Het Filosofisch Kwintet met elkaar over of de vraag wat de plek van de mens is op deze aardbol.

Hoe speelt onzekerheid een rol in onze omgang met de aarde?

"Onzekerheid wordt vaak ingezet als middel om geen fundamentele keuzes te hoeven maken. Dat heeft perverse effecten, omdat je het dan al gauw overlaat aan de verantwoordelijkheid van burgers en omdat een overheid daardoor weinig fundamentele acties hoeft te ondernemen.

Als de staat zelf aangeeft: de toekomst kennen we niet. Wie stuurt dan? Wie stuurt ons de toekomst in? Dat zijn marktpartijen, burgergemeenschappen en individuele consumenten. Wie zorgt dan voor het borgen van publieke waarden als veiligheid, zekerheid, gezondheid en klimaatzekerheid? Bedrijven, hebben hun eigen winstoogmerk. Burgers doen het vanuit hele goede bedoelingen, maar dat blijft vaak lokaal. Het zijn vaak economische en politieke systemen die ervoor zorgen dat jij de wereld niet kan veranderen."

Is de pandemie een goed moment om het toch te proberen?

"Er ligt een kans, maar die lag er met de economische crisis van 2008 ook; hoe radicaal is het financiële systeem toen veranderd? Aan de ene kant ben ik daar pessimistisch over. 'Terug naar het oude normaal' leidt tot het idee dat we anderhalf jaar van onze tijd hebben verloren en dat we die nu weer zo snel mogelijk moeten inhalen. Dat zet veel druk op radicale verandering. Want laten we eerlijk zijn, terug naar het oude normaal is desastreus voor mens en planeet.

Aan de andere kant zie ik ook dat het juist leidt tot allerlei gesprekken, discussies en prioriteiten over keuzes die gemaakt kunnen worden. Als er een staat is van fundamentele onzekerheid, dan betekent dat ook dat de toekomst radicaal open kan zijn. De coronacrisis is eigenlijk een laboratorium voor het omgaan met radicale klimaatverandering, een eerste proef van een fundamentele crisis. We zouden er zeker van moeten leren, niet alleen als het gaat om solidariteit ontwikkelen, maar zeker ook als het gaat om nieuwe mens-natuur relaties te ontwikkelen."

Tekst gaat door onder de afbeelding

© Anna van Kooij / HUMAN

Clairy Polak, Shivant Jhagroe, Daan Roovers, Philipp Blom en Ruben Jacobs aan tafel bij de opnames van Het Filosofisch Kwintet over onzekerheid in onze omgang met de aarde.

Waar gaat het mis in de verhouding mens-natuur?

"Juist in het onderscheid dat we maken tussen mens en natuur. We zien de natuur als een verzameling objecten die we kunnen exploiteren, die we kunnen ontbossen. Het is voor met name het Westen ook een filosofisch probleem, omdat ons huidige modernistische wereldbeeld daaraan ten grondslag ligt.  

Iemand die daar interessante ideeën over heeft is de Franse denker Bruno Latour, die het bijvoorbeeld heeft over de antropologie van de dingen. In mijn werk ben ik ook bezig met hoe feiten worden gecreëerd, hoe 'de dingen' een rol spelen in ons dagelijks leven en de politiek. Dat wij als mens niet moeten denken dat wij daarboven staan. Latour is heel belangrijk voor het idee dat dingen minstens even belangrijk zijn als wij, misschien nog wel belangrijker, omdat we respect voor de dingen en de natuur moeten hebben.

Toch heb ik ook vaak het idee dat Latour, en mensen die met zijn werk aan de slag gaan, 'de mens,' 'de natuur' en 'de dingen' versimplificeren. In zijn denken is weinig aandacht voor macht en machtsongelijkheid, voor koloniale geschiedenis, of voor hoe andere samenlevingen eigenlijk ook onderdeel waren van 'de natuur.' Dat 'de natuur' niet alleen te maken heeft met de ecologie, de planten, de zee of de rivieren, maar ook met vrouwen of inheemse volkeren. Zij zijn ook eeuwenlang onderdeel geweest van diezelfde natuur en daardoor ook tot object gemaakt en uitgebuit."

Tekst gaat door onder de banner

"Latour heeft wel ingangen om daarover na te denken en open te staan voor meer feminstische of dekoloniale manieren van kijken. Maar er zijn heel veel andere ideeën en concepten die dat veel beter doen dan het denken van Latour. Dan denk ik met name over ideeën vanuit eco-feminisme of dekoloniale inzichten over ecologie. Daar wordt op vergelijkbare manieren nagedacht over mens-natuur relaties, maar ook veel meer vanuit machtsverhoudingen en sociale ongelijkheid. Bij Latour is sociale ongelijkheid veelal een voetnoot.

Er zijn heel veel 'Latouriaanse' manieren van denken geweest voordat Latour geboren was. Er zijn denk- en leeftradities ver buiten Europa die nagedacht hebben over hoe de mens en de planeet geen losse categorieën zijn maar juist verknoopt zijn met elkaar. Denk aan de Ubuntu-filosofie in Afrika waar je juist mens bent via anderen, of denk aan het feit dat de natuur als apart begrip niet eens bestond in de Amerika's en veel prekoloniale manieren van denken. 'De natuur' is een Westers begrip. Als je dan nog steeds blijft bij het idee dat wij mensen een nieuwe relatie met de natuur moeten ontwikkelen, ga je nog steeds uit van dat onderscheid."

Wat vraagt het om echt anders te denken over onze verhouding met de aarde?

"Het vraagt het loslaten van het mens-denken. Ik ben erg gecharmeerd van het post-humanisme in de traditie van Donna Haraway en Rosi Braidotti. Zij zeggen dat wij ten diepste verknoopte en ecologische wezens zijn. We zijn bijvoorbeeld verbonden met technologie. Onze ideeën zitten in de technologie en de technologische ideeën zitten in ons. Het idee dat mensen als autonome individuen rondlopen op aarde is niet alleen onjuist, maar ook levensgevaarlijk. We zouden nieuwe zekerheden en nieuwe mensbeelden moeten ontwikkelen, met een ethiek voorbij de mens.

Om los te breken van ons huidige liberale mensbeeld, zouden we een ecologisch mensbeeld moeten ontwikkelen. Een ecologisch mensbeeld is altijd afhankelijk van de natuur. Zonder natuur sterven we, zonder schone lucht, water of voeding zijn we er niet. Alles wat ons 'menselijk' maakt, zelfs ons spraakvermogen, is afhankelijk van biologie. Maar met een ecologisch mensbeeld kun je ook anders nadenken over de markteconomie, over hoe je steden ontwikkelt en over hoeveel ruimte je geeft aan de natuur. Anders nadenken over het ontbossen voor vleesconsumptie of sojavelden.

Zelfs voor de groene transitie worden nu allerlei metalen en mineralen gemijnd in allerlei plekken van de wereld, zelfs in Europa, om die groene transitie te voorzien van natuurlijke bronnen. Terwijl die metalen ook niet onuitputtelijk zijn. Die groene transitie is afhankelijk van beperkte middelen uit de grond en goedkope arbeid voor het mijnen. Zelfs in die duurzame toekomst die Europa nu voorlegt is daar nog steeds de fixatie op mens en markt boven de natuur."

Denk je dat zo'n klimaatrapport van het IPCC een zet in de goede richting kan geven?

"Wat het wel kan veranderen is het gevoel van urgentie, vooral in het rijke Westen. Voorheen waren het abstracte modellen, nu is de klimaatcrisis hier. Geen vage of abstracte scenario's meer, we’re also living it. Ook klimaatonzekerheid globaliseert."

Het Filosofisch Kwintet over Onzekerheid

Kijk 22 augustus: Draait de Aarde nog om ons?

Shivant Jhagroe praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over wat de coronacrisis betekent voor ons handelen ten aanzien van de planeet. Ook aan tafel: filosoof Daan Roovers, historicus Philipp Blom en socioloog Ruben Jacobs.

Lees meer over de aflevering en kijk 'm na 22 augustus hier terug

Klik verder