“Onzekerheid is een van de moeilijkste dingen om mee leven,” vertelt Daan Roovers in gesprek met de redactie van Het Filosofisch Kwintet. “Het is een paradox. Je moet behoorlijk sterk in je schoenen staan om met onzekerheid om te kunnen gaan. Dan zie je al hoe paradoxaal het is. Je moet je het maar kunnen permitteren om te denken: ik zie wel wat morgen brengt, ik red het wel.”
De coronacrisis is een brandoefening voor wat ons te wachten staat: de klimaatcrisis, zo herhaalt filosoof Daan Roovers denker Bruno Latour. We moeten compleet anders gaan denken over de natuur, maar zijn we daartoe wel in staat? Met de redactie van Het Filosofisch Kwintet sprak Roovers over de onzekere tijden waar we in verkeren.
Hoe speelt onzekerheid een rol in jouw persoonlijke leven?
“Ik ben zelfstandige en in die zin heb ik niet veel zekerheden: ik moet iedere maand weer op nul beginnen. Tegenwoordig is het verschil tussen een zelfstandige en iemand met een vaste baan niet meer zo groot als vroeger. Momenteel ben je ook helemaal niet zeker van je bestaan als je een vaste baan hebt. Het is namelijk veel makkelijker geworden om iemand te ontslaan.
Het is natuurlijk wel zo dat je met een vaste baan beter beschermd bent voor allerlei tegenvallers in het leven. Voor mij is dat geen groot probleem omdat ik vet op de botten heb, maar ik denk wel dat de ruim één miljoen zzp’ers in Nederland wel in die situatie zitten. Feitelijk: als ik straks geen opdrachten meer heb, wat moet ik dan? Ik denk dat deze verschillen in sociale zekerheden de collectieve verantwoordelijkheid ondermijnen.”
Wat bedoel je met de collectieve verantwoordelijkheid?
“Waarom krijgen mensen met een vaste baan een ww-uitkering bij ontslag en zzp'ers, zoals ik, niet als ze geen opdrachten meer krijgen? Sommige mensen, zelfstandigen, moeten meer voor zichzelf zorgen dan anderen. Bij werkloosheid, bij ziekte en wat betreft pensioen, zijn ze volledig op zichzelf aangewezen, zonder vaste voorzieningen. Deze mensen hebben het idee dat het sociale vangnet er niet voor hen is. Dat ondermijnt echt de solidariteit. Het is een algemene tendens van de afgelopen tien jaar dat de maatschappelijke onzekerheid is toegenomen.”
Als we het over onzekerheid hebben, is dat het belangrijkste thema?
“Het is een van de thema’s. Een ander thema is het verlangen naar de zekerheid die in de huidige moderne samenleving verdwenen is. De zuilen of levenspaden van vroeger zijn niet meer. Een duidelijk beroepsperspectief bijvoorbeeld, of houvast in familie of gezinsstructuren is minder vanzelfsprekend.
Tegenwoordig ben je steeds meer afhankelijk van je netwerk waarin flexibiliteit heel belangrijk is. Zoals Zygmunt Bauman rond 2000 schreef over vloeibare moderniteit: alle dingen zijn vloeibaar geworden.
Dat terwijl iedereen naar zekerheid streeft. Die zekerheden zoek je in identiteiten of opvattingen: de opkomst van identiteitspolitiek laat dat zien. Mensen hebben het idee dat alles je ontnomen kan worden: je inkomen, je huis en je huwelijk. De opvattingen worden daardoor heilig, dat is het enige wat nog echt van jezelf is. Toch gaan opvattingen en identiteiten je niet beschermen tegen bestaansonzekerheid.”
Moeten we weer terug naar vroeger?
“We kunnen helemaal niet terug naar vroeger, dus dat is onzin. Ik denk wel dat het helpt als we zien en begrijpen dat we schijnzekerheden zoeken die de functie van oude zekerheden moeten opvangen. We moeten inzien dat het verlangen naar zekerheid zo diep zit, dat we het op andere plekken zoeken waar het niet kunnen vinden, zoals bij opvattingen en identiteiten.”
En dat terwijl de onzekerheid alleen maar groter zal worden met wat ons te wachten staat…
“Zeker. Het is natuurlijk heel prettig om er niet naar te kijken. Om te denken: het zal mijn tijd wel duren, de volgende generatie vindt wel een oplossing. Het is niet zo prettig om dat beest recht in de bek te kijken. We hebben niet eens een idee van hoe het ons leven gaat ontwrichten. De temperatuurstijging, zeespiegelstijging… We gewoon niet wat ons te wachten staat en hoe onleefbaar welke stukken aarde gaan worden. Een logische reactie hierop is om weg te kijken."
De Franse filosoof Bruno Latour stelt dat we compleet anders moeten gaan denken over onze relatie met de natuur. Latour ziet de coronacrisis als een brandoefening voor de klimaatcrisis die ons te wachten staat.
“Latour beweert dat de mensheid de afgelopen twee eeuwen is gaan geloven dat de mensen tegenover of buiten de natuur staat. Zo zit het natuurlijk niet.”
Hoe zit het wel?
De mens is onderdeel van de natuur, maar de scheiding tussen mens en natuur is bijna compleet in ons denken. Technologie bijvoorbeeld, dat is iets waarvan we denken dat we als mens de natuur kunnen onderwerpen en controleren. Maar de natuur is niet zomaar een toneel of decor. Als de natuur het decor zou zijn, dan is de coronacrisis het eerste voorbeeld dat het decor laat bewegen.
Corona is niet zozeer een straf van de natuur, maar het is een symptoom van de eindeloze manier waarop wij de wereld bewonen. De manier waarop wij grenzeloos vliegen, slepen, vervuilen en handelen, gaat niet onopgemerkt voorbij. Het biedt kans aan iets zoals een virus, dat een menselijke samenleving volledig kan ontregelen. De klimaatcrisis wordt natuurlijk veel erger, al is het maar omdat met het smelten van de ijskappen eeuwenoude virussen vrijkomen die daar goed geconserveerd liggen te zijn.”
Hoe moeten we dan omgaan met natuur?
“Het pleidooi van Latour is dat we ons moeten realiseren dat we middenin de natuur staan. Dat we ons niet moeten verhouden tegenover onze omgeving, maar dat we in onze omgeving moeten leren leven. Dat we meer lokaal moeten leven en dat alle gewoontes waar we verslaafd aan zijn geraakt, zoals vliegen, CO2 uitstoten, met auto’s rijden of spullen in China bestellen voor een appel en ei, dat we die gewoontes moeten laten varen of ombuigen in andere gewoontes.
We moeten toe naar een systeem wat heel lang houdbaar is. Niet dat je nu een paar klappen slaat en dat je het over een jaar wel weer ziet. Volgens mij is het veel belangrijker om vol te houden. Stel dat we een jaar niet zouden vliegen, dan moet dat niet betekenen dat we volgend jaar dubbel zoveel vliegen. We kunnen het veel beter geleidelijk afbouwen in plaats van een vervuilend alternatief vervangen voor een iets minder vervuilend alternatief en dat winst noemen. Dat lijkt mij de grootste fout.
Ik zie dit probleem nu ook terug in de formatie. De samenvattingen van de gesprekken met informateur Mariette Hamer zijn allemaal zo nietszeggend. Over bijvoorbeeld zorg is dat echt ambtelijke proza: ‘Complexe problemen die een uitdaging vergen en een integrale aanpak waarbij de zorgen van alle betrokkenen gehoord worden.’ Dat is het voornemen… Ja doei! Dat is toch niks?!
Een kabinet kijkt natuurlijk maar vier jaar vooruit en dat vinden ze al ver. In vier jaar kun je niet eens een opleiding afronden. Het is een te korte periode om substantiële problemen aan te pakken en om verandering door te voeren. Je moet eigenlijk op veel langere termijn, minstens twintig á dertig jaar en eigenlijk nog langer, kijken naar wat effecten zijn bepaalde ingrijpen en handelingen. Dit is ook een van mijn speerpunten in mijn nieuwe functie als lid van de Raad van Openbaar Bestuur."
Het Filosofisch Kwintet over Onzekerheid
Kijk het hele seizoen
Filosoof Daan Roovers praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over onzekerheid, in verschillende afleveringen.