Benjamin Ferencz werkte 365 dagen per jaar, tien uur per dag aan een rechtvaardiger wereld. Hij was de grondlegger van het internationaal recht zoals we dat nu kennen, en zette zich voortdurend in voor vrede en menselijke waardigheid. Het leverde hem meerdere onderscheidingen op. Zijn interesse in het recht ontstond in Hell's Kitchen in New York - een buurt die bekend stond om de criminaliteit. Hier kwam de Hongaars-Joodse Ferencz terecht met zijn ouders en zus nadat ze het zwaar getroffen Transsylvanië waren ontvlucht na de Eerste Wereldoorlog.
Hij was de laatste nog levende aanklager van de Neurenberg-processen tegen kopstukken uit het naziregime. Benjamin Ferencz vervolgde de ergste oorlogsmisdaden, maar voorkwam nog liever dat ze gepleegd werden. Tot op hoge leeftijd werkte hij door om die droom te verwezenlijken. Naar eigen zeggen had hij eigenlijk ‘geen tijd om dood te gaan'. Benjamin Ferencz overleed vrijdag 7 april op 103-jarige leeftijd in Florida. Wat blijft van Ferencz?
Ferencz ging rechten studeren aan de prestigieuze Harvard Universiteit, maar toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak wilde hij het leger in. Daar werd hij toegewezen aan een artilleriebataljon dat vliegtuigen uit de lucht moest schieten, en nam hij deel aan de invasie van Normandië op D-Day. Later kreeg hij vanwege zijn juridische achtergrond een speciale rol toegewezen om bewijs te verzamelen van oorlogsmisdaden in bevrijde concentratiekampen. Wat hij daar zag, liet hem niet los. Hij vertelde:
“The stench in the air, the human beings behaving like rats in the garbage pile. Digging, crawling for a bite to eat. I can’t go on describing it."
"De stank in de lucht, de mensen die zich gedragen als ratten in de vuilnisbelt. Graven, kruipen om een hapje te eten. Ik kan het niet blijven beschrijven."
Het Einsatzgruppen-process
Benjamin Ferencz was pas 27 jaar toen hij in 1947 optrad als hoofdaanklager van het meest bekende proces in Neurenberg. In dit proces stonden ongeveer twintig nazileiders terecht die deel uitmaakten van de Einsatzgruppen, die verantwoordelijk werden gehouden voor de moord op meer dan een miljoen mensen, waaronder Joden, zigeuners en andere inwoners van het door Duitsland bezette Europa. Ferencz had een specifieke aanpak bij het selecteren van de beklaagden, waarbij hij - ondanks de zware omstandigheden - altijd de regels van de rechtsstaat volgde.
“The most important characteristic that I looked for was men of education and intelligence. I didn’t want to have as a defendant some poor soldier that was ordered to go out and commit some criminal act and didn’t realise what he was doing. My reasoning was that if they were educated men, they would’ve been aware of the criminality and the magnitude of the crimes they were committing."
“Het belangrijkste kenmerk waar ik naar zocht waren geschoolde, intelligente mannen. Ik wilde niet een of andere arme soldaat als beklaagde hebben die de opdracht had gekregen erop uit te gaan en een misdaad te plegen, en niet besefte wat hij aan het doen was. Mijn redenering was dat geschoolde mannen zich bewust waren geweest van de criminaliteit en de omvang van de misdaden die ze begingen."
Alle beklaagden werden schuldig bevonden, een aantal kreeg de doodstraf. Geen van hen maakte excuses voor hun misdaden. Ferencz zei daar later over: "I would have felt quite different about them if anyone had ever said they were sorry. They never said they were sorry, because they were not sorry. They were sorry they lost the war. This was the tie which bound all of them. Opera singers, lawyers, economists, architects. Another thing they had in common was; They were all prepared to commit mass murder for their ideals without any hesitation or regret."
"Ik zou heel anders over ze hebben gedacht als iemand ooit had gezegd dat het hen speet. Ze hebben nooit gezegd dat ze spijt hadden, omdat ze geen spijt hadden. Ze vonden het alleen jammer dat ze de oorlog verloren hadden. Dit was wat hen allemaal bond - operazangers, advocaten, economen, architecten. Iets anders dat ze gemeen hadden was; Ze waren allemaal bereid om zonder enige aarzeling of spijt massamoord te plegen voor hun idealen."
Dankzij Ferencz een Genocideverdrag
Ferencz was de eerste die in een rechtszaal de term 'genocide' gebruikte. Die term had toen nog geen juridische status - iets wat hij goed wist, maar juist bewust gebruikte in zijn pleidooi. In 1948 sloten de Verenigde Naties, mede dankzij Ferencz' inspanningen, het Genocideverdrag.
Na de Neurenberg-processen bleef Ferencz zich zijn carrière lang hard maken voor de erkenning van internationaal humanitair strafrecht. De komst van instituties als het Internationaal Strafhof in Den Haag na 1990, is mede aan hem te danken. In 2009 kreeg Ferencz van - toen nog - prins Willem-Alexander de Erasmusprijs overhandigd. Die sprak daarbij de volgende woorden:
“Gentlemen, we hope that the power of your words and your arguments will remain a source of inspiration for all those who want to see large skill atrocities punished and a rule of force replaced with the rule of law."
"Heren, we hopen dat de kracht van uw woorden en uw argumenten een bron van inspiratie zal blijven voor iedereen die grote vaardigheidsgruweldaden gestraft wil zien en een machtsstaat wil vervangen door de rechtsstaat."
Geweld was voor Ferencz nooit een oplossing voor conflicten. Zijn lijfspreuk was dan ook: Law, Not War. Hij vond dat iedereen een bijdrage zou moeten leveren aan een rechtvaardiger wereld. Zo ook zijn kinderen. Tijdens het avondeten vroeg hij hen steevast: “'Wat hebben jullie vandaag voor de mensheid gedaan?" Als ze niets konden bedenken, kregen ze geen toetje. Zijn zoon hielp hem tot zijn dood bij zijn voortdurende strijd voor recht en vrede.
Luister Wat blijft
Over Benjamin Ferencz
Wat blijft als we er niet meer zijn? Welke inspiratie kunnen we halen uit de levensverhalen van anderen? Naast een tweewekelijkse podcastserie, presenteert Lara Billie Rense wekelijks in de nacht van zondag op maandag op NPO Radio 1 het gelijknamige radioprogramma. Wekelijks duikt die in bijzondere en actuele levensverhalen en gaat die in gesprek met mensen die zich verdiepen in de levensloop van een ander, dood én levend. Ook staat Lara Billie samen met luisteraars stil bij wie er in hun leven een belangrijk spoor naliet.
Luister de aflevering over Benjamin Ferencz, van 17 april, op de site van NPO Radio 1 of via je podcastapp.