Deze regisseur maakte een film die ze niet wil vertonen

In haar film Ons Moederland keek Shamira Raphaëla het monster dat racisme heet recht in de ogen. In de keuken van nationaal-socialist Constant Kusters zag ze hoe hij, naast een uitgesproken racist, ook een huisvader is die met zijn kinderen 'smakelijk eten' aan de keukentafel zingt. Het was voor de Caribisch-Nederlandse Raphaëla geruststellend om haar 'grootste vijand' als mens te kunnen zien.

Dit dualisme zie je vaker in het oeuvre van Raphaëla. In haar eerste documentaire Deal With It filmt ze haar drugsverslaafde en dealende vader en haar broer die meerdere malen vast komt te zitten. Maar de bril van liefde waardoor ze kijkt als ze een film maakt, zoals ze het zelf noemt, is wellicht niet dezelfde bril als die kijkers dragen. Om die reden kondigde ze onlangs aan om haar film Downfall of a Superwoman niet uit te brengen.

Shamira Raphaëla groeide op in Aruba, na haar middelbare school vertrok ze naar Nederland waar ze aan de Gerrit Rietveld Academie en ArtEZ hogeschool voor de kunsten studeerde. In 2019 maakt ze de documentaire Ons Moederland. In datzelfde jaar won ze voor de de documentaire Daddy and the Warlord, over de vader van journalist Clarice Gargard, een Gouden Kalf. Voor het script van Downfall of a Superwoman ontving ze in 2018 de Karen de Bok Talent Prijs.

"Ik vind het heel belangrijk om mezelf met mijn angsten te confronteren. In mijn vak heb ik de ultieme tool waarmee ik dat op een legitieme manier aan kan gaan. Ik voelde me erg ongemakkelijk met de richting waar het in Nederland opgaat. Er zijn mensen waarvan ik me zo ver verwijderd voel, die het racisme heel erg uitdragen. Ik hoopte door een film te maken over deze groep ook mijn eigen vooroordelen te toetsen.

Tijdens het draaien, kwam ik erachter dat Constant Kusters, en zijn maten met hun spandoeken en demonstraties, niet mijn grootste vijand was. De ander is ook maar een mens, en dat was geruststellend. Een stuk angstaanjagender is mijns inziens dat de extreemrechtse en nationalistische retoriek door-echoot naar de mensen in het midden van het politieke spectrum; is zo gezegd binnen gedrongen in de systemen van ons land. Zoals mijn hoofdpersoon zegt: 'Wij zijn niet geradicaliseerd, maar de rest van de politiek heeft onze standpunten overgenomen'."

"Ik vind het heel belangrijk dat we in de ander toch de mens blijven zien. Dit werkt trouwens beide kanten op in het anti-racismedebat. Als je iemand ontmenselijkt, dan zie je de ander niet meer voor wie hij of zij volledig is en maak je diegene grootser, of enger, dan dat iemand is.

Ik weet dat heel veel mensen het niet met me eens zijn, maar ik geloof heel erg dat wat wij zien als het kwaad een veel gemêleerder grijs gebied is. Het is makkelijk om mensen in zwart-wit hokken te stoppen, dan is het duidelijk en afgekaderd. In Ons Moederland probeer ik juist het grijze gebied te betreden, waarin deze man soms ook een heel gezellige huisvader is die lekkere groentesoep maakt. Door 'het kwaad' zo te normaliseren, word je als kijker hopelijk ook geconfronteerd met jezelf."

"Dat de vooroordelen die je hebt over iemand niet matchen met wat jij voelt, wanneer ik een scène op een bepaalde manier aan jou presenteer. Dit zorgt hopelijk voor een soort intern conflict bij je.

Bijvoorbeeld als Kusters heel vrolijk 'smakelijk eten' zingt aan tafel, dan voel je aan de ene kant nostalgie, maar feitelijk weet je dat je aan het kijken bent naar iemand die je misschien wel verafschuwt. Door die twee samen te brengen, hoop ik dat de kijker soms kortsluiting krijgt in zijn of haar hoofd. Dat is het moment dat je ruimte creëert om te groeien als mens."

"Ik heb vanuit mijn familiesituatie ervaren hoe mensen die de maatschappij ziet als fout, ook mensen kunnen zijn die heel veel liefde hebben te geven.  Daardoor heb ik vanaf kinds af aan geleerd dat er soms een discrepantie zit in wie mensen zijn en hoe mensen worden gezien; dat er dus ook niet een één absolute werkelijkheid bestaat. Dat is iets wat ik fascinerend vind en stiekem is dat door heel mijn oeuvre heen geslopen.

Doordat ik met die blik naar de wereld kijk, neem ik het mee in elk onderwerp dat ik aanpak. En in het geval van Ons Moederland was dat met een extreemrechtse nationalist. Het zou niet eerlijk zijn als ik dan een andere bril op zou zetten. Dat was niet makkelijk, maar als ik die bril van liefde die ik opzet als ik mijn vader film, niet zou dragen als ik Constant Kusters film, dan zou dat hypocriet zijn. Het plaatsen van mensen in bepaalde kaders is, zie je heel erg terug in het anti-racismedebat. Ik vind dat te simplistisch."

"Het zwarte perspectief is decennialang ontkend, dat is niet eerlijk en dat moet worden rechtgetrokken. Maar dat doe je niet door de ander vervolgens te muten. We willen toch in een dialoog komen met ons allen? Ook Constant hoort bij deze discussie, want door zijn bestaan te ontkennen, verdwijnen hij en z’n denkbeelden niet. Integendeel. 

Als je mensen het gevoel geeft dat ze niet mee mogen praten dan gaan ze zich afzetten. Zoals mijn broer, die wordt nooit voor vol aangezien, niet als onderdeel van de maatschappij. En dan ga je in de obscuriteit, dan radicaliseer je. Want waarom zou je je houden aan de regels van een maatschappij als diezelfde maatschappij jou niet erkent als volwaardig onderdeel van de samenleving?

Ik zou het supergevaarlijk vinden als we straks een hele groep van ‘autochtone’ Nederlanders krijgen die het gevoel hebben dat hun mening er niet toe doet, dat zal een grote backlash veroorzaken. En als dat zo is dan stemmen die mensen de volgende keer wél op Forum voor Democratie."

"Het kost moed om te erkennen dat je soms meer gemeen hebt met de ander dan je wellicht zou willen. Het is immers veiliger en overzichtelijker om niet in nuances te denken. Dat geldt voor beide kanten van het spectrum.

Aan een inclusieve samenleving doen ook Tjerke uit Klazienaveen of Samantha uit Venlo mee. En weet je wat échte diversiteit is? Dat niet alle mensen met een migratieachtergrond exact hetzelfde denken over dingen. Nu voelt het vaak in de media alsof er één migratiestem is, dat vind ik een (deningrerende) gemiste kans waarmee we onszelf tekortdoen als samenleving.

Waar ik me ook boos over maak, is dat iedereen de hele tijd behoefte heeft aan slachtoffers, daar horen we blijkbaar liever verhalen over. Maar diversiteit 2.0 is ook dat een zwarte maker een film kan maken over kracht, in plaats van dat het de hele tijd moet gaan over onze pijn. Want als je het de hele tijd daarover laat gaan, dan blijf je in die positie. En de persoon die in de superieure positie zit, krijgt de bevestiging dat hij in die positie zit."

"Mijn taak als regisseur is om iemand zo kwetsbaar mogelijk voor de camera te krijgen. Het probleem is alleen dat ik mensen film die op een bepaalde rand balanceren. Of dat nou Constant Kusters is, of Lenno, of mijn eigen familie. Er is echter niet zoiets als artistieke onschendbaarheid. Justitie, jeugdzorg en andere instanties kunnen wat ik toon aanvoeren in hun dossiers als aanvullend bewijsmateriaal en er is niets wat ik daar als filmmaker tegen kan doen. En ik kan er niet vanuit gaan dat de kijker de film bekijkt met dezelfde blik van liefde als waar ik deze mee gefilmd heb.

Dat vind ik zo moeilijk. In hoeverre moet ik mijn hoofdpersonen beschermen voor de buitenwereld waaraan ik ze tentoonstel? Daarom heb ik besloten om de film Downfall Of A Superwoman niet uit te brengen. Die film gaat over mijn schoonzus en haar gezin en toont hoe mijn familie al generaties lang vastzit in een vicieuze cirkel, in een neerwaartse spiraal. En hoe er vanuit systemen invloed wordt uitgeoefend op onze levens.

Ik wil dat verhaal graag vertellen, maar ik heb geen controle over hoe het ontvangen wordt, op wat de invloed zal zijn op de toekomst van de personen die ik blootstel aan het onverbiddelijke oog van het publiek. Ik heb een film gemaakt die ik gewoon niet ga laten zien."

"Kijk naar het huidige intolerante rechtse klimaat dat er - ondanks deze tijdelijke aandacht voor BLM - in ons land heerst. Ik wil geen stok geven aan mensen die niet kunnen wachten om hiermee te slaan. Daarmee wil ik zeggen: ik heb geen invloed op de manier waarop een ander kijkt, hierdoor kan iemand die die gelaagdheid niet wil (of kan) zien, zo’n film interpreteren als een bevestiging van zijn gelijk, het stereotype van de falende migranten familie."

"Ja, als we als samenleving op een ander niveau zijn beland."

"En daarom heb ik besloten om het niet te doen. Wat wel een hele grote concessie is. Een bitterzoet besluit want door de film niet uit te brengen, blijft het verhaal ongehoord, onverteld."

"Precies. En dan is het ook nog zo dat de mensen die beslissingen gaan maken over deze film, het witte Hilversum is. Dat zijn mensen die op geen enkele wijze persoonlijke affiniteit hebben met het verhaal dat ik vertel. En toch zijn zij mijn maatstaf.

Films maken is altijd een gevecht, het maakt niet uit waar die over gaat. Maar in mijn geval moet ik met mensen vechten die een heel ander cultureel archief hebben en de beelden heel anders kunnen interpreteren dan hoe ik ze bedoeld heb. Door strijd wordt een film vaak beter, alleen is de krommigheid dat je in Hilversum die strijd moet voeren met - ik haat het om te zeggen -alleen maar witte mensen."

"We missen nog een heleboel films in Nederland, dus ik moet maken. Met collega-filmmaker Beri Shalmashi heb ik vaak gesprekken over hoe we graag romantische komedies op Ibiza zouden willen maken. Maar we voelen beiden de verantwoordelijkheid eerst de verhalen uit onze eigen community te  vertellen om zo bij te dragen aan een volwaardig inclusief beeldarchief van de Nederlandse samenleving. Er is nog een te groot gat om te vullen.

Ik ben heel blij dat ik met Ons Moederland een film over racisme gemaakt heb, dat wilde ik heel lang al doen. Nu ben ik bezig met een lange jeugddocumentaire die volgend jaar in de bioscopen gaat draaien. Deze vrolijke feelgood film over een Surinaams gezin, speelt zich af in Rotterdam Zuid. Maar het gaat expres niet, zoals het publiek wellicht zou verwachten, over achterstand, armoede en geweld.

Ik vind het heel belangrijk dat we andere beelden naar buiten brengen in de media. Dat we niet alleen worden afgebeeld als ofwel daders (criminelen) ofwel slachtoffers (van uitbuiting en uitsluiting), maar dat we gewone beelden van migranten gezinnen de wereld in sturen. Geen exotisering maar gewoon normaal, gewoon mens."