Stamgast deze serie is Philipp Blom, net als vorig jaar. De Duits-Nederlandse historicus en romanschrijver studeerde in Wenen en Oxford. Van zijn hand verscheen onder meer het boek Wat op het spel staat. Verder publiceert hij onder meer in The Times Literary Supplement, The Independent, Frankfurter Allgemeine Zeitung en Die Zeit.
In dit seizoen van Het Filosofisch Kwintet gaat het over woorden waarmee we worstelen. Historicus Philipp Blom is onze stamgast in alle afleveringen. Ter voorbereiding spraken we met hem.
'Wat mij interesseert is dat wij willen laten zien hoe begrippen fout worden gebruikt. Maar als je wil weten hoe begrippen worden gemanipuleerd moet je vragen: "Door wie en met welk belang?"'
De eerste aflevering gaat over "vrijheid". Door wie wordt dat begrip misbruikt?
'Dan denk ik aan de vrijheid waar nationalisten het over hebben, maar ook de vrijheid van de markt. Er bestáát helemaal niet zoiets als een vrije markt. Want zonder rechtbank, politie en wetten kan de markt helemaal niet zijn.'
Hoe is het begrip "vrijheid" veranderd in de geschiedenis?
'Voor de Verlichting bestond vrijheid niet, toen had niemand de verwachting vrij te leven. Je was een boer en je bleef een boer. Of je was een prins en je bleef een prins. Vrijheid is dus een relatief nieuw idee. Toch is onvrijheid nog net zo groot als in de zeventiende eeuw. We kunnen ons dan nu wel ontplooien, maar wanneer je economisch afhankelijk bent, ben je ook onvrij.'
Is vrijheid dan wel iets om na te streven?
'Iedereen denkt vrijheid fijn te vinden, maar vrijheid is volslagen zinloos als het niet verbonden is met zekerheid. Als je alle vrijheid hebt om alles te eten wat je wil, maar je hebt geen geld om eten te kopen, dan heb je niets aan die vrijheid. Er moet altijd een structuur achter zitten die vrijheid mogelijk maakt. Je kunt je dus afvragen of we niet alleen de vrijheid hebben om onze eigen beperkingen te kiezen.'
In de tweede aflevering spreken we over "verbinding". Wat betekent die term voor u?
'Hoeveel verbinding hebben we nodig in een maatschappij om een samenleving te zijn? Eén van de grote problemen in onze wereld is dat we verbinding weigeren te zien en dat wij juist verbinding zien waar ze helemaal niet bestaat.
'We zijn met het milieu verbonden en met de mensen die na ons zullen leven. De verbinding die is er nu eenmaal. Als ik iets doe dan heeft dat consequenties voor mezelf en voor andere mensen.'
Waarom willen veel mensen niet accepteren dat die verbinding er hoe dan ook is?
'Omdat het lastig is aan een meisje van tien in Bangladesh te denken als je een t-shirt koopt. Met haar ben je ook verbonden. Ik vind het zo’n ontzettend interessante gedachte dat we verbonden zijn in zoveel verschillende richtingen.
'Tegelijkertijd blocken we in ons leven het grootste gedeelte van die verbinding gewoon. Dan zeggen we: "Ik heb ervoor betaald er niet meer mee verbonden te zijn."'
Wordt het nog op andere manieren misbruikt?
'Nationalistische politici propageren fictieve verbindingen. Ze zeggen dat we zijn verbonden door hét volk of door dé geschiedenis. Flauwekul natuurlijk, want dat zijn ook recente migranten en de drie invasies die in onze geschiedenis eroverheen zijn gegaan met verschillende religies.
'Er wordt een verbinding bezworen die eigenlijk helemaal niet bestaat, teneinde iets te scheppen dat politiek opportuun is. Dus het gaat volgens mij om het verloochenen van verbinding aan de ene kant en het scheppen van fictieve verbinding aan de andere kant.'
Het filosofisch kwintet met Philipp Blom als stamgast wordt uitgezonden vanaf zondag 23 juni, 12.10 op NPO 1. Je kunt aanwezig zijn bij de opnames over onder meer 'vrijheid', 'authenticiteit' en 'diversiteit', op 22 en 29 juni, en 7 juli in het Bimhuis in Amsterdam. Meld je hier gratis aan.