‘Optimisme over het klimaat is bijna onbeschaafd’

“Daar heb ik weinig mee. We hebben prachtige dingen bereikt. Zo hebben we nu betere tanden en medicijnen dan vroeger. In ruil voor die vooruitgang hebben we een kolossale kaalslag gepleegd op onze leefomgeving en onze natuurlijke bestaansmiddelen verstoord. Vooruitgangsdenken is opgegaan in de stevig stromende rivier van het kapitalisme. Inmiddels is vooruitgang vooral: meer nemen dan mogelijk is. Dat kan leiden tot tijdelijke verbetering, zeker, maar we kunnen de lange termijn niet blijven ontlopen.

Het is een narcistische illusie dat wij de aarde kunnen controleren. Ik zie de waarde van optimisme, maar hier vind ik het bijna onbeschaafd. We hebben niet de macht om onze misstappen terug te draaien, en blijkbaar zelfs de intelligentie niet om ervan te leren, want we gaan gewoon door op de ingezette weg. Wij hebben de technologische macht om een oneindig complex systeem door een simpele prikkel te verstoren, maar niet om dat vervolgens weer terug te draaien.”

"We hebben ons in slaap laten sussen door het kapitalisme, en wij zijn ook verlamd voor de enormiteit van de taak. Marketingstrategieën hebben de plaats ingenomen van grote verhalen. Het kapitalisme biedt ons geen richting of doel, behalve consumeren.

Het resultaat is ook een gebrek aan toekomstdenken in liberale kringen. Vooral hele rechtse mensen willen de maatschappij ingrijpend en structureel veranderen. Dat hebben gematigd linkse of progressieve mensen minder. Hen gaat het om hier een beetje meer, daar een beetje minder. Een minimale herschikking binnen het systeem, niet de totale omwenteling van een maatschappij. Het probleem is dat wat nodig is om de klimaatramp te stoppen niet van binnen het systeem kan.

De socioloog Richard Sennett zei ooit tegen me: ‘Mijn grootvader had maar twee pakken — maar er was ook gewoon niet zo veel te koop in die tijd.’ Wat een zin! Een wereld, waar gewoon niet zo veel te koop is. Die citeer ik nog vaak. Ik consumeer ook veel te veel, laat dat duidelijk zijn, maar ik let er bijvoorbeeld op dat ik geen kleding draag waar een merk opstaat. Echt, ik vertik het. Waarom zou ik meedoen aan die onzin? Waarom zou ik mezelf verkleden als een reclamezuil?”

“Het kan me echt verbazen dat wij mensen in staat zijn olifanten en leeuwen te doorgronden, dus weten hoe een dier grofweg werkt, maar eraan voorbijgaan dat ook wij dieren zijn, en dus hetzelfde werken, in meerdere of mindere mate. Er lijkt een heel panorama van mogelijk gedrag in ons te leven, dat afhankelijk van omstandigheden meer of minder tot uitdrukking komt. Oorlog zit er altijd in, conflict zit er altijd in. En dan zijn we ook nog eens met heel veel. Dat levert conflictpotentieel op bij elke diersoort. Wat denk je dat er zou gebeuren als er acht miljard leeuwen over deze planeet liepen?

Je kunt wel sociale omstandigheden scheppen waar de mensen minder angstig, onzeker en agressief hoeven te zijn, waar agressie minder waarschijnlijk is, en minder wordt beloond, en ander gedrag juist wel wordt beloond. Die omstandigheden bestaan, alleen heten ze niet hyperkapitalisme.”

“Nee, want wij hebben behoeftes en driften die zich niet laten beknotten door goed bestuur. Motieven zoals macht en geld apart - mensen hebben verschillende ideeën van rechtvaardigheid van culturele waarden zoals mannelijkheid, eer, schaamte, macht en succes, die zich niet gewoon laten wegpraten en die ook in een markt niet verdwijnen. Soms komen er wapens kijken bij die strijd. Dat is nooit goed, maar ik zie geen ras van rationale en vreedzame supermensen opstaan. Wij zijn aapjes met een flink potentieel voor agressie en geweld, en met heel gevaarlijk speelgoed in handen. De fictie van de rationele mens en zijn rechten botst met de realiteit.”

“Ja, maar wat betekent dat in de praktijk? De universaliteit van mensenrechten stamt uit de verlichting, toen er nog geen honderden miljoenen mensen op pad gingen en naar een ander werelddeel trokken. Toen waren zij een wapen in een Europese strijd om sociale rechten. Pas later kwamen er meer universele vragen bij, zoals de afschaffing van de slavernij, of ook de rechten van vrouwen, omdat mensenrechten oorspronkelijk mannenrechten waren.

Broederschap komt vandaag onder druk te staan omdat er plotseling zoveel broeders en zusters blijken te zijn. Iedereen heeft dezelfde rechten - maar wat is een recht als er geen rechtbank is om het desnoods af te dwingen?

Wij leven niet alsof alle mensen gelijk zijn. Wij laten miljoenen mensen sterven aan ziektes waarvoor we in overvloed medicijnen hebben."

“De universaliteit van de mensenrechten is bovendien lastig om in de praktijk te brengen wanneer het gaat om concurrerende rechten. Wat doe je met de mensen die Europa binnen willen om te vluchten voor de zekere dood, of gewoon voor een slechter leven, met meer armoede en minder kansen? Op het moment sluiten wij pakten met gewelddadige autocraten om te voorkomen dat deze mensen nooit onze kust bereiken. Is dat niet het bankroet van de idee van mensenrechten? Immigratie zonder controle is ook niet mogelijk, anders zit Europa gauw met falende staten en onder de rechtse dictaturen en verliest iedere mogelijkheid zich nog over mensenrechten druk te maken.

Democratieën, die nota bene op basis van het idee van mensenrechten zijn opgericht, tonen vaak minachting voor deze rechten. De toeslagenaffaire is een grote schending van de mensenrechten. Welk voorbeeld stelt Nederland?”

“Poetin moet gewoon verliezen. Hij wil meer dan alleen Oekraïne, dit is een nieuw imperialisme, een imperialisme dat niet kan bestaan naast enige vorm van internationale orde. Appeasement heeft geen zin, omdat je niet spreekt met een mens dat volgens dezelfde logica handelt als wij. Onderhalen is altijd noodzakelijk, maar op een compromis te hopen lijkt mij fataal. Als het Westen Oekraïne dwingt territorium af te geven, is Poetin een paar weken, maanden of misschien zelfs jaren gekalmeerd, maar daarna wil hij weer verder gaan: de rest van het land, het Balticum, Centraal-Azië, en waarom niet delen van Europa die ooit bij Rusland waren?

Het is een lastige conclusie, maar er is maar één uitweg: Poetin moet verliezen. Hij moet worden verslagen. Tot dan leven wij allemaal met een nucleaire bedreiging, en die bedreiging heet Vladimir Poetin. Als dat niet gebeurt, hebben wij een tweede Korea-situatie in Europa, met een willekeurige deling van het land en een bevroren oorlog. Jammer genoeg zien vele analytici dat als de meest waarschijnlijke situatie.

Ik vind het tragisch dat ik deze dingen zeg. Dit is een andere wereld dan die uit mijn jeugd. Toen ik opgroeide was vrede altijd beter dan oorlog. De enige oplossing is nu een militaire nederlaag voor Poetin. Wij in het Westen moeten alles doen om dat zo spoedig mogelijk te laten gebeuren.”

“Jazeker. Het is onleefbaar een bestaan te leiden waarvan je denkt dat het geheel kapot, fout en zonder toekomst is. Wij kunnen de wereld niet redden, maar we kunnen wel zorgen dat ons gezin, onze wijk, onze stad, ons land, verbetert, en dat er op grotere schaal andere structuren totstandkomen. Op kleine schaal hebben we meer macht. Je kunt eilanden van menselijkheid scheppen, en misschien groeien zij uit tot archipels, al is het maar voor een tijdje — dat is alles, wat wij als mensen hebben: een tijdje, en daarom is dat ook geen tragedie.

Ik denk dat wij een andere houding tegenover de natuur moeten ontwikkelen. Wij zijn niet de machtige kroon van de schepping, die de planeet kan redden. We zijn minder belangrijk dan we zelf graag denken. Een Bulgaarse politicoloog, Ivan Krastev, verwoordde het onlangs voortreffelijk. Hij zei: ‘Jullie mensen in het Westen denken altijd dat ieder probleem een oplossing moet hebben. Sommige problemen hebben geen oplossing; sommige problemen kan je alleen maar overleven, of hopen te overleven.’ Hij heeft gelijk.

Als je mij om advies zou vragen… Probeer je dagen te vullen met schoonheid, vriendschap en kunst en zorg, met name ten opzichte van de natuur, dat de mens minder roofdier is, en meer vertrouwen en empathie kan tonen. Nu is het helaas noodzakelijk dat we opstaan en Poetin verslaan. Zo paradoxaal is het leven.”

Wat heeft decennia aan maakbaarheidsdenken ons opgeleverd? Wanneer zijn we ons geloof in de maakbaarheid van de maatschappij verloren? En waarom geloven we dan weer wel in de maakbaarheid van het individu?

Presentator Clairy Polak spreekt hierover met klimaatjournalist Jaap Tielbeke, schrijver Nelleke Noordervliet, historicus Philipp Blom en cultuurfilosoof Thijs Lijster.

Kijk de aflevering hier terug →