De nieuwe Denker des Vaderlands: Daan Roovers

Ze is docent filosofie aan de Universiteit van Amsterdam, programmamaker en redacteur bij Human, oud-hoofdredacteur van Filosofie Magazine en sinds vandaag Denker des Vaderlands: Daan Roovers.

Een gesprek over hardop denken en het gevaar van gedachteloosheid: 'Filosofie is de meest anti-elitaire bezigheid is die er is. Het enige dat je er voor nodig hebt, is je eigen verstand.'

'Dankjewel. Het is heel spannend.'

'Ik wist amper wat filosofie was toen ik 18 jaar oud was. Ik ben geneeskunde gaan studeren, omdat ik geïnteresseerd was in mensen en hulpverlener wilde worden. Ik vond het saai, tot ik in mijn derde jaar een bijvak filosofie kreeg. Dat beviel zo goed, dat ik dat naast mijn studie medicijnen ben gaan doen.

'Want filosofie is geen vak, maar een hobby, dacht ik. Geen werk. Ik heb het thuis ook wel even moeten uitleggen, toen ik bij Filosofie Magazine stage ging lopen. Toen ik daar vele jaren later in 2015 wegging, was ik inmiddels hoofdredacteur.'

'Heel gek. Acht jaar geleden was er de eerste Denker des Vaderlands, toen filosoof Hans Achterhuis. We bedachten de functie vanuit het niets, het was blanco terrein. We hadden geen verwachtingen, de titel moest groeien.

'Na twee jaar volgde René Gude Achterhuis op. René, die aan kanker leed en stervende was, was heel populair bij de media. Met hem kreeg de titel meer impact. Sindsdien is het een instituut geworden. Dat hadden we van tevoren niet kunnen bedenken.'

'Iemand die de filosofie relevant weet te maken voor het maatschappelijk debat. Dat zie ik ook als mijn opdracht. Ik ben dagelijks met filosofie bezig en wil filosofische kennis en expertise voor een veel breder publiek beschikbaar maken. Ik wil er op een zinvolle manier mee interveniëren in het publieke debat. Dat hebben mijn vier voorgangers ook op een zeer eigen manier gedaan.'

'Ik heb nagedacht wat mijn stijl van filosoferen is en ik ben uitgekomen op publiek denken. Dat is hardop denken, interactief, met anderen en dan met het oog op onze gezamenlijkheid. Immanuel Kant had het over het publiek gebruik van de rede. Hij zette dat af tegen privaat denken, dat is denken vanuit een bepaalde positie: als werknemer bijvoorbeeld, of als student. Denken vanuit bepaalde belangen.

Het publieke denken ziet de mens niet als middel maar als doel. Denken vanuit de mensheid, dus. Dat vind ik een hele mooie opdracht voor deze tijd, zowel dat hardop denken, dus denken met anderen (niet voor of namens anderen), als dat gezamenlijke en het interactieve. Ik ben niet iemand die sterk haar eigen opinies op de voorgrond zet.'

'Gedachteloosheid is hetgeen dat onze massamaatschappij, onze moderne samenleving, het meest bedreigt, zei Hannah Arendt in de jaren zestig. Zij zag een samenleving opkomen die getekend werd door werk, door productie, door consumptie, door vertier en amusement. Streven naar gezondheid en rijkdom kwam centraal te staan, politiek kreeg een bescheidenere rol. Ze zag de opkomst van de gedachteloze, consumerende en producerende mens.

'Die analyse is dus al bijna zestig jaar oud, maar nog altijd actueel. Gedachteloosheid, zo stelde Arendt, is een vorm van ontmenselijking: het maakt van de mens een kuddedier. Filosofie onttrekt zich daaraan, door het denken centraal te stellen.

'Denken is zo belangrijk omdat het het individu de mogelijkheid geeft om goed van kwaad te onderscheiden, mooi van lelijk. Dat vermogen heeft iedereen, maar je moet het onderhouden, dat is heel wezenlijk. Doe je dat niet, dan reduceer je jezelf tot dat dier.

'Filosofie lijkt misschien heel verheven, maar het is eigenlijk de meest anti-elitaire bezigheid die er is. Het enige dat je er voor nodig hebt, is je eigen verstand. Neem niet alles voor waar aan, probeer tegen je eigen opvattingen in te denken en je oordelen tegen het licht te houden. Iedereen kan dat, en niemand kan het je ontnemen.'

'Democratische vernieuwing vind ik belangrijk, maar ook de digitale revolutie. In 25 jaar tijd hebben we met het internet een nieuwe infrastructuur gecreëerd, waarmee mensen van over de hele wereld contact met elkaar kunnen hebben, toegang hebben tot informatie en ook hun opinies overal kunnen achterlaten.

'Dat is zo radicaal anders dan twee generaties geleden, dat het grote sociale consequenties heeft. We hebben nog onvoldoende door hoe we er precies mee om moeten gaan. Verder begrijp ik van mijn voorgangers als Denker des Vaderlands dat je vanuit allerlei hoeken wordt uitgedaagd om met onderwerpen aan de slag te gaan die je nog niet eerder geproblematiseerd had. Ook dat zie ik als een voorrecht.'

'Grappig genoeg ben ik helemaal niet zo geïnteresseerd in mijn eigen mening. Ik vind die ook niet belangrijker dan de mening van een ander. Mijn eerste neiging, als ik een vraagstuk voorgeschoteld krijg, is te bekijken wat anderen er al over gezegd hebben en wat we daar nu van kunnen opsteken. 'Je hoeft niet alles zelf te bedenken,' zei René Gude daarover.

'Je kunt alles zelf willen bedenken, je kunt op elke vraag zelf een antwoord willen formuleren, maar je kunt ook een stapje terugzetten en kijken of er al anderen zijn geweest die intelligente antwoorden hebben gegeven. Best wel heel vaak is dat het geval. Daar kun je je voordeel mee doen.'

Ik werk voor Het filosofisch kwintet en heb twee programmareeksen gemaakt met de Amerikaanse filosoof Michael Sandel. Ik denk, en dat dragen die programma's ook uit, dat het in het publieke debat niet zozeer gaat om meningsuiting, maar om meningsvorming. Het is van belang voor de democratie waarin wij leven dat mensen leren hoe ze hun morele en politieke oordelen kunnen aanscherpen.

'Westerse samenlevingen stellen hoge eisen aan hun burgers: ze mogen over veel onderwerpen meedenken, beslissen en stemmen. Daarvoor moet je aan kennis kunnen komen, je oordelen kunnen expliciteren en met elkaar in debat kunnen gaan over wat een goede samenleving is. 

'In mijn werk bij Human houd ik me daarmee bezig. Met als verschil dat ik dat de afgelopen jaren met name deed door anderen op het podium te zetten, en ik het werkpaard was van de publieksfilosofie. De komende jaren zal ik zelf meer de arena ingaan.'