Kies je er zelf voor dit artikel te lezen?

Als het aan filosoof Jurriën Hamer ligt, de hoofdgast op deze zondagmiddag, heb jij die beslissing niet zelf, uit vrije wil gemaakt. Hij verzekert Karlien Pijnenborg - hoofd van het Groote Museum en host van de bijeenkomst – dan ook dat, ook hij, hier vandaag niet uit vrije wil is om over zijn filosofie te komen praten.

“Het is niet zo dat iemand vanmorgen met een geweer mijn slaapkamer binnenkwam en me dwong om mee te gaan naar het Groote Museum. Dan was ik hier natuurlijk onvrijwillig. Maar het gaat mij erom dat ik een hele voorgeschiedenis heb, waardoor het alleen maar een logisch gevolg is dat ik hier nu zit. Niet mijn eigen keuze.”

De mensen in de zaal hebben vooraf een stemkastje gekregen en mogen daarmee meteen laten weten of zij het eens zijn met Hamer. Een eerste stelling verschijnt op een scherm achter Pijnenborg: ‘Ik ben hier vandaag uit vrije wil’. 72 procent antwoordt ja en 28 procent nee.

Een grote meerderheid lijkt dus niet direct overtuigd te zijn van Hamers idee dat hun vrije wil niet bestaat. Hamer begint verder uit te leggen waarom hij er toch in gelooft.

“Er bestaan zo veel subtiele omstandigheden die doorwerken in de keuzes die je gaat maken in je leven. Hoe je hersenen werken, welke genen je hebt meegekregen, waar je bent geboren en hoe je bent opgevoed. En daar heb je allemaal niet voor gekozen. Je hebt niet op een computer ingetikt wat voor type hersenen je graag wil hebben. Dus als wij ter wereld komen, is er al zo veel voor ons besloten. En dat werkt allemaal door in de keuzes die ik vandaag maak, waardoor ik niet kan zeggen dat ik een vrije wil heb.”

Het publiek bestaat uit zo ongeveer vijftig mensen van voornamelijk middelbare leeftijd, en heeft zich verzameld in een zaal op de bovenste verdieping van het museum. Omringd door opgezette dieren en grote tekeningen en foto’s van planten, paddenstoelen en het universum, vormt de ruimte een gepaste setting om het met elkaar over levensvragen te hebben. Vandaag staat dus in het teken van de vrije wil, naar aanleiding van het gesprek tussen Jurriën Hamer en Coen Verbraak in ons programma Over Leven.  

Als er wordt gevraagd wie de aflevering heeft gezien en wat het met hen heeft gedaan, lopen de antwoorden uiteen. Een jonge vrouw vertelt dat haar oma haar opbelde met het verhaal dat ze “zo’n mooi programma had gezien.” Dat het haar hele dag had goedgemaakt en ze een veel zachter gevoel had gekregen over haar eigen leven, maar ook over de wereld en mensen als Poetin en Hitler.

De zaal moet hierom lachen, maar Hamer haakt er serieus op in: “Ik vind het soms verontrustend om te denken dat er geen vrije wil is. Maar soms inderdaad ook heel troostrijk. Het kan je van schuldgevoelens verlossen. En je kunt misschien beter begrijpen dat sommige mensen doen wat ze doen.”

“Maar ik raakte er ook behoorlijk door in de war,” valt host Pijnenburg Hamer in de rede. Ze begint te vertellen over het idee van ‘een vrije zelf’. “Dat gaat ervan uit dat er een deel in ons vrij is, dat een authentiek standpunt in kan nemen. Een ongeconditioneerd stukje van jezelf. Hoe verhoudt zich dat tot jouw vrije wil?”

Hamer antwoordt: “Volgens mij hebben mensen bepaalde eigenschappen, die maken dat je sommige dingen leuk vindt. Maar ook dat je verlangens hebt en je aangetrokken voelt tot bepaalde dingen en mensen. Dat soort dingen maken jou authentiek. Maar heb je daar nou echt voor gekozen? Wanneer we bijvoorbeeld omgaan met de mensen die ons aantrekken, of als we de dingen doen die we leuk vinden, dan voelen we ons heel vrij. Maar wat we eigenlijk aan het doen zijn is uiting geven aan verlangens, die we gewoon simpelweg hebben. Daar is weinig vrijs aan.”

“Maar wie maakt dan die keuzes,” vraagt Pijnenborg. “Je maakt zelf keuzes, maar dat doe je op basis van een set verlangens die jij niet hebt gekozen,” zegt Hamer.

Tekst gaat verder na afbeelding

“Dus je wordt gevormd door je geschiedenis, je verlangens, je ouders,” vat een man samen. “Maar aan de andere kant gebeuren er ook zaken met jou die puur veroorzaakt worden door andere menselijke wezens op aarde. Die hele grote gevolgen hebben. Mijn leven is bijvoorbeeld heel erg veranderd toen ik onder een tram ben gekomen. Wie heeft daar dan invloed op? En waarom stond ik toevallig op die plek?”

Hamer heeft het antwoord, zoals op elke vraag deze middag, vrijwel meteen paraat. “In mijn denken heeft niemand de regie. Dus als er zoiets gebeurt, is het gewoonweg tragisch. Ik denk dat dat een noodlot is, dat door niemand is opgesteld. Er is geen script. Het draait gewoon om pech en geluk. Dat zijn volgens mij de enige twee krachten die er in het leven zijn. En er is niemand die daaraan ontkomt.”

In zijn boek Waarom Schurken Pech hebben en Helden Geluk, diept Hamer dit idee verder uit. Hij won er de Socratesbeker van 2022 mee, een prijs voor het beste Nederlandstalige filosofieboek. “Had je die prijs dan eigenlijk wel moeten accepteren?” grapt Pijnenborg. “Dat heb ik mezelf ook afgevraagd. Dat ik zo’n boek heb geschreven had natuurlijk ook een bepaald wordingsproces. En ik heb veel mazzel gehad dat ik de drive had om het te schrijven. Dat het boek veel wordt gelezen en ook nog erkend wordt met zo’n prijs is ook geluk hebben.”

Tekst gaat verder na afbeelding

Een terechte vraag uit het publiek volgt op dit verhaal: “Is het geven van complimenten dan eigenlijk ook onzin?”

“Als je deze filosofie omarmt, betekent het niet dat je niet meer blij mag zijn met verdiensten. Ik koester juist als iets goed gaat. Dat had ook zomaar niet zo kunnen zijn. Je kunt gewoon erkennen dat iemand een vaardigheid heeft, iets goed kan. Laten we dat vooral doen. Maar het is een ander verhaal als iemand er ongelooflijk ijdel mee te koop gaat lopen.

“Ik denk namelijk wel dat veel mensen hun verdiensten te veel toe-eigenen," vervolgt Hamer. "We leven in een ongelooflijk onrechtvaardige samenleving. Kijk maar hoe vermogens verdeeld zijn in de wereld. En ik zou het heel tof vinden als mensen die heel veel geld in hun zakken hebben, zich zouden afvragen: goh, heb ik dit eigenlijk wel verdiend? Hebben andere mensen niet een beetje pech gehad en ben ik hen niet iets verschuldigd? Volgens mij leven we in een tijd waarin het keihard nodig is dat mensen zo naar hun verdiensten gaan kijken, en op die manier meer solidair worden met elkaar.”  

Een volgende stelling verschijnt op het grote scherm. ‘Het idee dat ik geen vrije wil heb, geeft me een fijn gevoel’. Iedereen heeft tien seconden om een keuze te maken tussen ja en nee en dat antwoord in te toetsen op het stemapparaatje. Veertig procent blijkt dit een fijn idee te vinden, zestig procent niet.

Een vrouw licht haar keuze voor ‘nee’ toe: “Ik word er toch een beetje nihilistisch van. Want als ik geen vrije wil heb, waarom zou ik dan aan mezelf werken om een beter mens te worden? Waar is mijn invloed dan?”

“Waarom gaat niet iedereen dan gewoon bij de pakken neerzitten?”, vult Pijnenborg haar aan. Hamer legt uit dat hij mensen ziet als wezens die zich voortdurend aanpassen. “Mensen zijn niet een soort van statische dingen, het zit in onze natuur om te veranderen en te bewegen. Dus je gaat morgenochtend gewoon weer wakker worden en bepaalde verlangens hebben. En nadenken over hoe je je problemen gaat oplossen. Dat is precies wat het is om mens te zijn.”

Tekst gaat verder na afbeelding

Pijnenborg legt uit waarom het wél een fijn idee kan zijn. “Ik zie een weg voor me met allemaal afslagen. En dat je jezelf niet voortdurend boos hoeft te maken als je een afslag hebt gemist. Dat was niet jouw schuld. Op die manier is het heel bevrijdend om ervan uit te gaan dat we geen vrije wil hebben.”

“Ja,” zegt Hamer. “En daarin zijn we ook echt aan elkaar gelijk. We zijn allemaal deze wereld in gegooid. We hebben allemaal niet gekozen hoe we zijn opgevoed, en welke afslagen er zijn genomen. Dus daar zit ook medemenselijkheid in. Op een heel abstract niveau is ons hetzelfde overkomen. Jij had niet die regie, ik niet. En dat kan mensen dichter bij elkaar brengen.”

Als je tot het einde van dit artikel bent gekomen… Dan was dat misschien je eigen, vrije keuze of gewoonweg een onvermijdelijke samenloop van omstandigheden.

Ook al is het dat laatste. Toch wil ik je (maar vooral je voorgeschiedenis natuurlijk) hierbij even bedanken voor het lezen.

We hebben het leven allemaal cadeau gekregen. Ongevraagd. En zonder dat er een gebruiksaanwijzing bij zat. Maar hoe doe je dat eigenlijk, leven? Heeft het leven zin? Of is dat onzin? Is een mens verantwoordelijk voor zijn eigen geluk? Hoe ga je om met tegenslag? Waar put je troost uit als het tegenzit? In Over Leven praat Coen Verbraak met uiteenlopende gasten als  cabaretier Jochem Myjer, culinair schrijver Nadia Zerouali, astronaut André Kuipers, vliegramp overlevende Edu Nandlal en actrice Margôt Ros over wat het leven -ondanks alles- de moeite waard maakt.

HUMAN organiseerde samen met Artis-Groote Museum 3 nagesprekken naar aanleiding van de serie. Dit artikel is een weergave van één van die gesprekken. Meer van dit soort nagesprekken meemaken? Abonneer je op onze nieuwsbrief, en mis niks.