Hoe de journalistiek in 2022 werd uitgedaagd

De journalistiek beet haar tanden in giftige werkculturen en het ontmaskeren ervan, een ontwikkeling die vijf jaar geleden onmiskenbaar in gang is gezet door de #MeToo-beweging. Zo werd intimidatie bij onder andere The Voice, Ajax, D66, DWDD en uitgeverij Prometheus aan het licht gebracht. Het belang van deze onderzoeken werd afgelopen zomer extra kracht bijgezet door het adviesrapport van de Raad voor Cultuur, die alle recente onthullingen ‘slechts het topje van de ijsberg’ noemde.

Maar onderzoek doen naar grensoverschrijdend gedrag is misschien wel net zo’n grijs gebied als het gedrag zelf. Wanneer bestempel je iets als grensoverschrijdend en wie heeft daar het eindoordeel over? Hoe ga je om met de pleger, met verdachtmakingen, en vooral: met de slachtoffers? Welke woorden gebruik je? Hoe voorkom je ‘trial by media’? Wanneer is een onderzoek publicabel en hoe ga je om met de druk van de buitenwereld wanneer geruchten de ronde doen? En hoe wapen je je tegen juicekanalen, die azen op antwoorden? 

Soms leidt dat tot een misplaatste concurrentiestrijd, wat drie jaar geleden door ons programma Medialogica werd bestempeld als ‘een mediamijnenveld’. Dat mediamijnenveld was dit jaar heel even te bespeuren in de zaak-Arib, waarbij de Volkskrant en NRC in het begin vooral bezig leken te zijn met elkaars onderzoeken. Aan twee producties kan de journalistiek in het vervolg in elk geval een voorbeeld nemen. Boos hield naar aanloop van het The Voice of Holland-onderzoek de lippen stijf op elkaar ondanks alle druk van buitenaf om eerder te publiceren, evenals de Volkskrant in hun onderzoek naar DWDD, wat al maanden door de mediawandelgangen gonsde. 

De journalistiek moet zich steeds meer en beter verweren tegen nepnieuws, desinformatie en de inperking van persvrijheid. De Russische agressie is dit jaar een nieuw, reusachtig hoofdstuk. Sociale media staan bol van Russische desinformatiecampagnes, hoofdredacteur van The Moscow Times Derk Sauer is met zijn gehele redactie naar Nederland verkast, en de NOS moest in april beslissen tot het tijdelijk terughalen van Rusland-correspondent Iris de Graaf omdat het moeilijker werd onafhankelijk verslag te doen (lees trouwens dit mooie interview in de Volkskrant, waarin ze vertelt over hoe ze de begindagen van de oorlog heeft ervaren, en welke impact dat had op haar werk). 

Naast het doorzettingsvermogen van Iris de Graaf en Derk Sauer (en een heleboel andere journalisten) om een zo zuiver mogelijk beeld te geven van de gebeurtenissen in Rusland en Oekraïne, is er nog een voorbeeld van tegengif dat het uitlichten waard is, namelijk het werk van de Nederlandse onderzoeksjournalist Christiaan Triebert voor The New York Times. Via open source intelligence brengt hij oorlogsmisdaden in kaart. Hij en zijn team weergeven haarscherp de feiten en scheppen een werkelijk beeld van gebeurtenissen. Een voorbeeld dat werd genoemd in de Tegenlicht-uitzending Trust me, I’m a Journalist van afgelopen september was de massamoord in Boetsja. De Russische autoriteiten ontkenden, maar Triebert legde de puzzelstukken bij elkaar via satellietbeelden. 

De man die zegt vrijheid van meningsuiting hoog in het vaandel te hebben staan, kocht Twitter in oktober, ontsloeg zo ongeveer de helft van alle medewerkers, sommeerde de overblijvers verplicht naar kantoor te komen, stelde een betaald vinkjesstelsel in om nepaccounts tegen te gaan (werkte niet), hielp QAnon vooruit, blokkeerde verschillende journalisten maar deblokkeerde Donald Trump, en vroeg via een Twitterpoll aan zijn volgers of hij moest aanblijven als baas, waarop 57 procent nee antwoordde. Vorige week kondigde Elon Musk zijn vertrek als topman aan. Journalisten, voor wie Twitter een belangrijk medium is om op de hoogte te blijven van actuele ontwikkelingen, nieuws te halen en nieuws te brengen, stappen massaal over naar Mastodon. Tweets die dat mededeelden werden verboden, maar die maatregel is inmiddels weer ingetrokken.

Op 30 april behandelde Mediastorm de gevolgen voor Twitter en z’n gebruikers als de onderhandelingen daadwerkelijk zouden lukken, maar ik denk dat niemand had verwacht dat de teloorgang zo snel zou gaan (twee maanden!). Op Twitter verschijnen er memes over de slakrop, een poll waarbij gebruikers kozen wie eerder over datum zou zijn, de slakrop of de toen nieuwe Britse premier Liz Truss. Het is nu een gevecht tussen de slakrop en Elon Musk, en we weten allemaal wel wie - opnieuw - zal winnen. 

Wel of niet boycotten, wel of niet afreizen naar Qatar om verslag te doen, wel of niet publiekelijk de lhbti-gemeenschap steun betuigen, en op een beperkte manier je werk kunnen doen door vage Qatarese mediawetten. Sportjournalisten Sjoerd Mossou en Sander van Mersbergen noemden het wereldkampioenschap voetbal in het AD ‘schizofreen’. Aan de ene kant werd je geconfronteerd met de glimmende rijkdom, aan de andere kant de verwoestende uitbuiting waar arbeidsmigranten ook nog ‘ns dankbaar voor leken te zijn, en tegelijkertijd zag je helder hoe onwetend de buitenwereld soms is, zo zeggen ze. Journalist Erik Dijkstra vroeg zich in het beeldcollege van Mediastorm af of het aan minister voor Zorg en Sport Conny Helder is om aan de reet van de emir te likken in ruil voor een beetje gas. Een vraag die hij zelf met nee beantwoordt. 

Kijkers zagen vooral de verslagen van de voetbalwedstrijden, en de worsteling met het Onelove-bandje (en speldje). De biseksuele BBC-verslaggever Alex Scott droeg het Onelove-bandje binnen het stadion, en ondermijnde daarmee de regels van de FIFA. Verslaggever Tom Egbers deed een regenboogduit in het zakje met een kleurrijke bloes die ónder de mouw van zijn blazer te zien was. Analist Leonne Stentler droeg tijdens de wedstrijd Nederland-Argentinië een (soort van) regenboogbloes. Conny Helder had ergens een speldje zitten. De Amerikaanse journalist Grant Wahl werd geweigerd bij een wedstrijd vanwege zijn regenboogshirt. Hij overleed kort daarna, tijdens de laatste wedstrijd van Nederland, aan een gescheurde aorta.

Voetbaljournalist van de Volkskrant Willem Vissers zei in 2016 dat hij vertikte te gaan vanwege de grove mensenrechtenschendingen van Qatar. Toch ging hij, zo vertelde hij voor aanvang aan Mediastorm: “We zijn verslaggevers, we kunnen niet ineens stoppen met verslaggeven omdat de setting ons niet aanstaat.” Worsteling alom, maar gelukkig is het nu voorbij. De vraag rest: kan het de volgende keer anders?