“Protest is een teken van een gezonde democratie”

Merel Driessen is antropoloog en promoveert in de criminologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. In haar onderzoek richt ze zich op het demonstratierecht. Ze interviewt demonstranten en observeert bij acties om te begrijpen hoe zij hun acties vormgeven, welke middelen zij legitiem achten en hoe zij de reacties van de overheid ervaren.

Waarom onderzoek je het demonstratierecht?

“Het onderwerp protest staat de laatste tijd steeds meer ter discussie. We zien ontwikkelingen op Europees niveau, maar ook binnen Nederland, die soms schuren met het demonstratierecht. Dat gaat niet alleen om juridische veranderingen, maar ook om sociale en politieke debatten, waarin protest steeds vaker wordt neergezet als een veiligheidsrisico.”

Welke rol spelen media daarin?

“Het publieke beeld over protest wordt mede gevormd door de media: door de berichtgeving zelf, de woordkeuze van journalisten en politici, maar ook door de foto’s bij nieuwsartikelen of de gasten die aan talkshowtafels worden uitgenodigd. Al die keuzes beïnvloeden hoe er over protest wordt gedacht.”

Welke woordkeuzes vallen daarbij op?

“Vooral de nadruk op veiligheid komt vaak terug. In Kamerdebatten zien we bijvoorbeeld dat het woord ‘ordeverstorend’ veel wordt gebruikt, terwijl protest per definitie ordeverstorend is. Die ordeverstoring is juist beschermd in mensenrechtenverdragen. Maar door steeds te benadrukken dat de orde wordt verstoord, verschuift de aandacht van de inhoud van het protest naar de vorm ervan.

We noemen dat securitization: er wordt met een veiligheidsbril naar demonstraties gekeken. De nadruk ligt op risico’s in plaats van op de politieke en democratische waarde van protest. Het gevaar daarvan is dat activisten al snel worden weggezet als relschoppers. Dat ondermijnt de democratische betekenis van protest en daarmee de stem van burgers. Dat is zorgelijk voor de rechtsstaat.”

Wat is burgerlijke ongehoorzaamheid?

“Burgerlijke ongehoorzaamheid is een strategie waarbij bewust een wet wordt overtreden, maar altijd op vreedzame wijze en in het openbaar, om een politiek bezwaar kenbaar te maken.

Een bekend voorbeeld is Rosa Parks in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Zij overtrad bewust de segregatiewetten door niet achterin de bus te gaan zitten en haar stoel niet af te staan aan een witte passagier. Zo liet ze zien dat die wetten moreel onrechtvaardig waren.”

Dus als er geweld wordt gebruikt, valt dat niet onder burgerlijke ongehoorzaamheid?

“Ja, burgerlijke ongehoorzaamheid is per definitie geweldloos. Er wordt wel een wet overtreden, maar zonder geweld. Het doel is om een maatschappelijke misstand zichtbaar te maken of een politiek bezwaar te uiten.

Een hedendaags voorbeeld is Extinction Rebellion, met hun snelwegblokkades. Dat is een symbolische vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid: ze overtreden de wet om aandacht te vragen voor een moreel bezwaar, in dit geval de fossiele subsidies die de overheid blijft verstrekken.”

Waarom kiezen demonstranten voor deze vorm van protest?

“Activisten kiezen burgerlijke ongehoorzaamheid vaak pas nadat ze andere middelen hebben geprobeerd: petities, brieven aan ministers of een protest op het Malieveld. Als deze pogingen geen gehoor krijgen, kan er gekozen worden voor deze vorm van actie.

Daarnaast delen activisten dat hun burgerlijke ongehoorzame of disruptieve protesten eerder media-aandacht krijgen. Reguliere protesten worden minder snel opgepikt. Een historisch voorbeeld van succesvol disruptief protest zijn de Dolle Mina’s. In hun tijd werden zij bestempeld als radicaal, maar veel van hun eisen, zoals gelijkheid tussen mannen en vrouwen, worden nu omarmd.”

Wat is het belang van demonstratierecht in een democratie?

“Protest is een teken van een gezonde democratie. Het is essentieel dat burgers hun wensen en eisen kunnen uiten. Het demonstratierecht is een fundamenteel onderdeel van democratisch bestuur.

In Europa, maar ook in Nederland, zien we ontwikkelingen die met dat recht schuren. Zo zijn er in de afgelopen vijf jaar in Europa meerdere nieuwe wetten ingevoerd die betrekking hebben op protest en handhaving. In Nederland ligt nu een wetsvoorstel om gezichtsbedekking te verbieden bij demonstraties. Zulke maatregelen kunnen een chilling effect hebben: mensen durven minder snel te demonstreren, omdat de juridische risico’s toenemen.”