Regisseur Sacha Vermeulen: 'De dood overvalt je. Ook al zie je hem al heel lang aankomen.'

De meeste mensen die te horen krijgen dat ze terminaal zijn, willen graag thuis sterven. Toch heeft de dood nog een hoop om handen. Mensen die op het punt staan nabestaande te worden, moeten hun rouw en verdriet de ruimte geven terwijl het leven doorgaat. Daar kunnen thuisvrijwilligers het verschil maken. Zij helpen en ondersteunen mensen die gaan overlijden en de mensen die achterblijven. De ene vrijwilliger biedt rust en kalmte; de ander brengt juist gezelligheid en is een kletser.

Regisseur Sacha Vermeulen merkte bij het overlijden van haar vader hoe moeilijk het was om alle ballen hoog te houden. "De dood overvalt je, ook al zie je hem al heel lang aankomen. Mijn vader had een lang ziektebed en had al heel veel geregeld. Toch waren de laatste maanden heel intensief. Je hebt je handen vol aan al je emoties: die verlammen je terwijl je een heleboel moet doen."

"Het plan voor deze serie kwam van een vereniging voor palliatieve terminale zorg, dus de zorg bij het einde van het leven. Zij vonden het belangrijk dat de vrijwilligers die dit werk doen gedocumenteerd zouden worden, maar ik had ook direct affiniteit met het onderwerp. Ik ben mijn ouders negen jaar geleden verloren in een tijd van vier maanden. Mijn zoontje werd ook in die periode geboren: het was een erg bewogen tijd, met hoge pieken en diepe dalen. We hebben wel een breed netwerk van familieleden en vrienden die ons konden helpen bij het verlies en het verwelkomen van ons kindje, maar toch waren extra handen fijn geweest.

Er komt zó veel op je af bij de dood, ook als je hem al langere tijd verwacht had. Toen ik hoorde over het idee voor deze documentaireserie en leerde over het bestaan van dit soort vrijwilligers, dacht ik: dit had ik nodig gehad. Ik voelde in die periode het gemis dat die vrijwilligers destijds hadden kunnen vullen. Met terugwerkende kracht had ik het fijn gevonden als er mensen waren die een onafhankelijke blik hebben. Mensen waar je niets aan moet vertellen, maar wel alles kwijt kon."

"Het takenpakket van een vrijwilliger ligt heel erg uiteen. Over het algemeen is het gewoon belangrijk dat ze er zijn. Er is een aantal regels en je moet wel een cursus volgen voordat je vrijwilliger kunt worden. Hoe iemand die rol aankleedt, hangt heel erg af van iemands persoonlijkheid. De één zorgt voor gezelligheid en de laatste leuke dingen doen met een stervend iemand, de ander vult het heel praktisch in en helpt met de afwas.

Omdat er veel verschillende sterfgevallen zijn en veel verschillende types vrijwilliger, worden die met zorg aan elkaar gematcht. Er zijn coördinatoren die vrijwilligers uitsturen naar situaties met een sterfgeval: het is een soort matchmaking. De stervende persoon en hun familieleden sturen een bepaalde aanvraag naar zo’n coördinator. Bijvoorbeeld: ik hou heel erg van breien, dat zou ik in mijn laatste maanden graag veel doen. Dan wordt er bijvoorbeeld een vrijwilliger die graag samen gaat zitten breien naartoe gestuurd."

"Ik vind juist de vrijwilligers fascinerend: mensen die ervoor kiezen in hun vrije tijd bezig te zijn met het einde van het leven. Ik vind de dood best wel eng. Veel met de dood geconfronteerd worden, is heel heftig. Ik vind het zo bijzonder dat er mensen zijn die zich vrijwillig met de dood bezighouden. Ik wilde graag weten wat hen drijft en of zij niet bang zijn. Zij maken de dood tot iets alledaags, wat het eigenlijk natuurlijk ook is.

Bij de vrijwilligers die we volgden zag ik die angst voor de dood amper terug. Veel van hen hebben de dood al eens eerder van dichtbij gezien. Ook lieten zij me inzien dat sterven niet alleen maar pijnlijk en verdrietig is. De vrijwilligers lachen heel veel met de mensen die ze helpen, om anekdotes van vroeger of fotoalbums vol leuke herinneringen. Vaak voegen zij juist een beetje positiviteit en lol toe aan het proces van doodgaan en beleven ze daar zelf ook plezier aan. Ik heb de vrijwilligers af en toe wel zien slikken, maar ik heb ze nooit zien huilen. Er is toch ergens een afstand."

"Ik denk dat het ligt aan de vrijwilliger. Er is altijd een grens aan wat zo'n vrijwilliger kan betekenen, maar dat is per vrijwilliger anders. Je wordt in principe ingezet als de levensverwachting korter is dan drie maanden. Maar de dood is onvoorspelbaar, soms duurt het veel langer. Dan onstaat er echt hechting, soms zelfs een vriendschap.

Dan wordt het voor een vrijwilliger ook lastiger. Waar ligt dan nog de grens tussen vriendschap en vrijwilligerswerk? Moet je jezelf dan in bescherming nemen? Sommige vrijwilligers blijven appen met nabestaanden, worden nog uitgenodigd op verjaardagen, komen ook langs op de uitvaart, maar andere vrijwilligers willen en doen dat niet."

"Tijdens de serie zijn meerdere personages overleden die we volgden in de serie. Ik heb ze zien lachen, huilen, ik heb ze op hun meest kwetsbare momenten gezien, door de camera. Ook ik ben me aan die personages gaan hechten.

Toen één van onze personages, Dineke, overleed en ik daar met de researchers over belde, was er ook een moment waarop we allemaal een beetje braken. Op een gegeven moment merkte ik dat niet alleen de vrijwilligers, maar ook wij met de cameraploeg, een lichtpuntje waren op een dag van een stervend persoon. Dat vonden ze allemaal spannend en leuk om nog even mee te maken. Dat raakt mij als maker natuurlijk ook.

Ook waren er personages die juist aan ons aangaven wanneer er een grens was bereikt. We hadden één personage die dichtbij het einde aan ons aangaf: nu is het genoeg. Dat allerlaatste staartje van het leven wilde hij niet meer delen, toen sloot hij de deur. Ook de vrijwilliger kwam toen niet meer langs. Dat was een keuze die me niet alleen op professioneel vlak, maar ook emotioneel wel raakte. Hoewel ik hem absoluut begreep."

"Jawel, dat denk ik wel. Ik ben een intieme maker. Ik kom heel dichtbij de personages, ook als de camera uitstaat. Veel praten en kijken naar de mensen om het onderwerp heen en zodoende ook oog hebben voor de kleine dingen: de handelingen, de liefde tussen mensen, de kwetsbare momenten. Ik hoop dat ik als maker altijd de ruimte blijf krijgen om dit soort verhalen te vertellen."

In de vierdelige serie Tot het Einde volgen we vrijwilligers die mensen in de laatste fase van hun leven bijstaan. We zien hoe welkom hun bijdrage is, hoe vriendschappen ontstaan, hoe er gelachen en gehuild wordt en hoe er ook weer afstand genomen moet worden.

Tot het Einde kijk je vanaf 28 april elke zondag op NPO 2 en NPO Start.