Je mag ook niks meer zeggen

In Den Haag stonden Ben-Michaël en Taal achttien keer in zes dagen in een uitverkochte Parade-tent. “Ik ben gesloopt,” zegt Eran Ben-Michaël, die de voorstelling schreef en één van de twee rollen speelt. Is de Parade normaal gesproken al een intensieve achtbaan voor acteurs, voor Ben-Michaël en Taal is het nog een tikkie zwaarder.

De voorstelling is een denkexercitie over wat nog wel of niet kan, zonder pasklare antwoorden. “Wij sturen het publiek na 35 minuten de tent uit met stof tot nadenken, want wij bepalen niet wat je nog wel of niet mag zeggen. Veel mensen die we aan het denken hebben gezet, komen na afloop nog even met ons doordenken.” Geen tijd dus om tussen de voorstellingen even tot rust te komen de voor theatermakers.

In de voorstelling draait het om verschuivende grenzen, nieuwe woorden en oude gebruiken. Waar ga je over de schreef, en wie bepaalt dat? Niemand wil echt graag iemand kwetsen, maar is die snelle en geëiste verandering nou echt nodig?

Ja, vindt het personage van Taal. De zaken zijn lang genoeg geweest zoals ze waren. Sommige mensen ervaren pijn en zijn gekwetst door hoe dingen worden gezegd. Dat moet nu veranderen, vindt hij. Tegenspeler Ben-Michaël begrijpt die pijn allemaal wel, maar “we moeten ook weer niet overdrijven. Kan dat nou ook al niet meer?”

“De huidige tijd vraagt om verandering,” zegt Ben-Michaël. “Groepen die lang gemarginaliseerd zijn, hebben hun stem gevonden en roepen om verandering. Maar verandering is oncomfortabel.” Op een zeker moment zegt Ben-Michaël in de voorstelling dat hij zich niet tot racist wil laten maken, omdat hij het woord ‘zwartkijker’ heeft gezegd. En dat ongemak, die weerzin tegen verandering, zit bij de groep die het gedrag moet veranderen.

“Ze hebben het gevoel te worden neergezet als racistisch, ouderwets of halsstarrig en daar identificeren ze zich niet mee. Ze hebben het idee dat ze het goed doen, maar niet in de mate waarin dat wordt verlangd. Het ongemak zit 'm in de vanzelfsprekendheid dat dingen nu anders zijn volgens de jonge generatie. Terwijl, voor een wat oudere generatie is het gewoon altijd zo geweest.” En als je niet verandert, lijkt het alsof je slecht bent. Dan gaan de hakken nog verder in het zand, volgens Ben-Michaël.

Ben-Michaël merkt dat hun personages de theaterbezoeker goed vertegenwoordigen. “Leeftijd is toch een schisma. De jongere mensen, zeg tot een jaartje of veertig, kwamen op een goede manier boos naar buiten. Die hoor je dan zeggen: ‘En die oude mensen vinden alles maar best, belachelijk!’”

Aan de andere kant van die scheidslijn de wat oudere bezoeker. Tijdens de vurige monoloog van Taal – strekking: het is klaar met hoe het was – floepen de oudere bezoekers juist eruit: “Bepaal jij dat?!” “En dan zie je de jonge mensen zich helemaal opvreten,” zegt Ben-Michaël. “Die twee gedachten zijn in de voorstelling continu met elkaar in conflict, ook bij het publiek. Dat is heel leuk.”

Het onderwerp zat al langer in het hoofd van Ben-Michaël. Hij komt het vaak tegen bij zijn gezelschap George en Eran Producties, maar eigenlijk in de hele theaterwereld. “Er is een enorme maatschappelijke spanning op wat je wel en niet kunt zeggen. Theo Maassen zei eens dat het werk van de komediant – waar ik ons als theatermakers die veel met comedy doen, ook even onder schaar – hetzelfde is als dat van een masseur, op een maatschappelijke manier. Je gaat naar de pijnlijke plek en drukt daar. Dan krijg je nog meer last, maar uiteindelijk levert het ontspanning op. Op dit onderwerp zit nog heel veel spanning, dus drukken wij daar nu. In de theatertent merk je uiteindelijk de ontspanning, omdat we het er in ieder geval over kunnen hebben samen.”

Dat is ook het doel van de voorstelling: mensen aan het denken zetten en het gesprek aanjagen. “Ik heb hele goede argumenten die waar zijn, maar Jonata heeft ook hele goede argumenten die waar zijn. Wij zijn niet de scheidsrechters van goed of slecht. Bij het publiek ontstaat vaak kortsluiting. Je ziet ze denken: Wat vind ik er eigenlijk zelf van? En dan gaan ze na de voorstelling ook echt met elkaar, en ons, in gesprek.”

In die gesprekken, en in de voorstelling gaat het niet alleen over wat wel en niet mag, maar ook wanneer. “Wat is het verschil met elkaar niet kennen? Kun je bij vrienden verder gaan dan bij kennissen, of in de kantine op je werk? En bij hoeveel procent van gekwetsten binnen een groep moet je veranderen? Als één iemand het niet fijn vindt, of moet het echt over twintig procent gaan? Dat hangt allemaal heel erg met elkaar samen.”

Maar wie beslist dat dan? En hoe? Moet je cancellen om verandering af te dwingen? "Dat cancellen is een soort fenomeen waarbij de maatschappij oordeelt of iemand nog mag werken of niet," zegt Ben-Michaël. "Dat kan leiden tot het beëindigen van een carrière, en die straf is vaak onherroepelijk. Cancellen moet juist leiden tot een gesprek over wat wel of niet kan. Je moet kunnen uitleggen waarom het misplaatst of ongepast is, waarom iemand iets zegt. Maar iemand gewoon naar de reservebank sturen, en dan als maatschappij later bepalen wanneer je daar weer vanaf mag, vind ik lastig.

“Het is extreem vaag wie over deze normen gaat. We verkennen in de voorstelling bij wie je terecht kan met je klacht, maar niemand weet het. Vaak zijn het de mensen die het meest kabaal maken en het meest extreem zijn, die dan eisen dat we iemands muziek niet meer mogen draaien of iemand van tv moet. Maar het is niet duidelijk hoe dat proces verloopt. Je mag niet gelijk boete doen, daar moet tijd overheen, en na een soort goed geachte periode van bezinning moet je spijt betuigen en dan mag je langzaam weer... Het is heel schimmig. Ik ben benieuwd of bijvoorbeeld Matthijs van Nieuwkerk of Tom Egbers ooit nog op tv mogen komen. En wie dat bepaalt.”

Het bepalen van die grenzen gaat in golfbewegingen, denkt Ben-Michaël hardop. “Volgens mij worden die grenzen enorm vernauwd nu. Lange tijd maakte het niet zoveel uit, binnen man-vrouw-verhoudingen of hiërarchische verhoudingen. Nu zijn die grenzen heel nauw gezet. En op het moment dat je merkt dat je in de buurt komt van het grensgebied moet je echt drie keer oppassen, anders kost het je je baan.”

Die grenzen verruimen vanzelf weer, maar op dit moment is dat ook voor de kunst een hele lastige situatie. “Op dat grensgebied is het superinteressant. Maar wat je ziet, is dat veel kunstenaars zich bij voorbaat censureren om niet per ongeluk over die grens te stappen. Daar kom je dus niet meer als kunstenaar.”

In Je mag ook niets meer zeggen zoeken Ben-Michaël en Taal die grens juist wel op. Daarvoor sprak Ben-Michaël uitgebreid met tegenspeler Taal. “Jonata is een jongen van kleur, panseksueel en geadopteerd. Op verschillende manieren valt hij dus buiten wat de maatschappij als norm ziet. Dat geeft veel materiaal om tegenstellingen te maken.”

Ben-Michaël ziet dat Taal na de voorstelling ook anders wordt aangesproken. “Veel mensen van kleur en jonge mensen identificeren zich meer met zijn personage en vinden dat er iets moet veranderen. En dat de mensen die moeten veranderen niet het slachtoffer zijn van iets waar ik last van heb. Jij bent niet het slachtoffer omdat ik jou vraag een ander woord te gebruiken. Bij jongeren is dat al een vanzelfsprekendheid, merk ik.”

Die maatschappelijke verandering kan zomaar verschillende generaties duren, verwacht Ben-Michaël. “Maar ik denk dat het heel nodig is, de emancipatie van groepen die lang geen stem hebben gehad. De tijd is er nu naar om te veranderen.”

Je mag ook niets meer zeggen is nog te zien van 23 tot en met 29 augustus op de Parade in Amsterdam.

Op zondag 27 augustus is de voorstelling onderdeel van het Zorgeloze Zondag Pakket, dat wij samen met de Parade hebben gecureerd. Je bezoekt deze voorstelling en Terug naar Prinsenplein van Gershwin Bonevacia & Podium Mozaïek, voor 25 euro inclusief toegang tot het Paradeterrein. Meer info over deze pakketten vind je hier.

Sinds 2019 is HUMAN mediapartner van de Parade, het rondreizende festival met zo’n tachtig theater-, dans-, mime- en muziekvoorstellingen voor jong en oud, en hebben we al verschillende programma’s in samenwerking opgezet.

Dit jaar houden we alle zondagen op de Parade een Filosofisch Spreekuur, waar je leert denken over je denken. In een kort filosofisch gesprek word je van het vraagstuk dat jou interesseert, via een onderzoek naar je denken over dat vraagstuk, begeleid naar een vraag die bevrijdt.

Daarnaast selecteerde HUMAN elke zondag twee voorstellingen waar je met korting naar toe kunt. Alle HUMAN-pakketten vind je hier.