Corona maakt privacyschendingen zichtbaar

"Juist in een crisissituatie is het belangrijk dat democratische rechten overeind blijven. Regeringen komen snel in de verleiding om de macht die ze in een crisis vergaren te behouden, en andere mensenrechten te elimineren", zegt de Duitse (toneel)schrijver en filosoof Fabian Scheidler, in de 2Doc: Zand in de Machine. Voor de quote zien we beelden van drones die burgers oproepen naar huis te gaan en binnen te blijven. Uit China zien we beelden, waar burgers op straat gescand worden door camera’s die hen registreren.

Juist voor dít scenario van massa-surveillance waarschuwt privacyvoorvechter Ancilla van de Leest, vooral nu we door de coronacrisis geconfronteerd worden met corona-apps, vaccinatiepaspoorten en een datalek bij de GGD. Van de Leest was lijstrekker voor de Piratenpartij en tot voor kort bestuursvoorzitter bij de organisatie Privacy First.

"Wat ik steeds meer zie gebeuren is dat vooral de jonge generatie kapitalisme als iets slechts ziet. Er is een hele hoop mis met onze systemen, al dan niet alles, maar door een einde te maken aan het kapitalistische systeem, los je de problemen niet op. Daarmee zie je een heleboel details van wat mis is in dat systeem over het hoofd.

Ik denk niet dat we in een zuiver kapitalistisch systeem zitten. Als je het specifiek hebt over privacy, dan zie je dat overheden gewoon heel goed gebruik maken van grote bedrijven. Zo geeft Google onze data door aan de overheid. Voor de oplettende kijker waren die systeemfouten al jaren zichtbaar. Ik denk wel dat de coronacrisis dit blootlegt voor een grote groep mensen."

"Sinds 2012 roep ik dat systemen gebouwd worden voor massasurveillance. Na 9/11 werden die systemen op poten gezet en geïntroduceerd als tijdelijk. Maar ze zijn niet meer weggegaan. In het begin van de coronacrisis heb ik me vooral druk gemaakt over die corona-app, vooral omdat veel mensen vooral bezig gingen met de info-security - de technische details - van de app, terwijl ik vond dat we het belangrijkste over het hoofd zagen. Namelijk: dat er een surveillance-maatschappij wordt gecreëerd waarbij van jou geëist wordt altijd een device bij je te hebben.

Iedereen heeft in dit scenario een tracking device bij zich, in de vorm van een mobiele telefoon. En dat is wel een grote verschuiving ten opzichte van tien, twintig jaar geleden. Vaak wordt in het privacy-debat gezegd dat je maar geen Facebook of mobiele telefoon moet gebruiken, als het je niet zint. Sowieso is dat een beetje een drogreden, want stel dat je daarin meegaat, dan heb je die vrije keus niet meer. En dan kom je bij het punt dat ik eerder aanstipte, dat overheden en grote bedrijven gretig samenwerken.

In het begin zag je dat Google opeens locatie-data ging uitleveren aan overheden. Dat is iets volledig nieuws, waarvan altijd gezegd is dat het nooit zou gebeuren. Nu kan Google tegen je zeggen als je ergens naartoe wil gaan: 'Pas op, het is hier te druk.' Maar hoe ver zal dat systeem gaan? Je kunt je voorstellen dat het een stuk repressiever kan worden, als je dat systeem doortrekt. Stel je voor dat je in een Tesla rijdt - wat ik graag een rijdende iPad noem - en het systeem vindt dat je ergens niet mag of kan komen. Dan kan het systeem ingrijpen en voorkomen dat je daar komt. Over dat soort scenario's moeten we nadenken. Hoe ver mogen dit soort systemen gaan?"

"Wat we zagen bij 9/11, dat veiligheid boven privacy wordt gesteld, is nu geframed als een strijd tussen gezondheid en privacy. Van gezondheid wordt gezegd: dat is een mensenrecht. Privacy is maar een burgerrecht, dus de burgerrechten moeten wijken voor de mensenrechten. Maar als je de burgerrechten weggooit, dan heb je binnen de kortste keren ook geen mensenrechten meer.

Privacy is een veiligheidsmaatregel, we hebben het daarom niet over een tegenstelling. Wanneer je kijkt naar de maatregelen die genomen worden, moet je dat niet bekijken vanuit de lens van hoe de maatschappij nu is, maar hoe het ook zou kunnen zijn wanneer de overheid repressief wordt.

In dat geval is het wel een probleem dat je nergens meer contant kan betalen - een maatregel die door de coronacrisis grotere proporties heeft aangenomen. Dat betekent niet alleen dat je niet anoniem kan betalen, maar ook dat je afhankelijk bent van een derde partij om de betaling te doen én toestemming moet hebben om te betalen.

Bovendien gebeurt veel meer communicatie online. Niet alleen op werk, maar ook met familie en vrienden. Zeer zelden zijn die systemen die we daarvoor gebruiken privacy-vriendelijk. Op het moment dat er niks aan de hand is, is dat misschien niet erg. Maar stel dat iemand als Wilders aan de macht komt en mensen hun geloof niet meer mogen beleiden. Kan de overheid ons dan in de gaten gaan houden via die zoom-meetings?"

"Het virus is er, het verspreidt zich en het gaat nooit meer weg. De vraag is nu: wat ben je bereid op te geven voor (schijn)veiligheid? De focus van het systeem om het virus tegen te gaan ligt op repressie, op surveillance-systemen, op het 'nieuwe normaal'…

De samenleving wordt drastisch en ingrijpend veranderd, waardoor vrijheid inmiddels ergens onderaan onze prioriteitenlijst bungelt. En ik ben er heel bang voor dat een hele generatie opnieuw moet gaan leren hoe belangrijk vrijheid is. De vrijheid waar onze voorouders voor gestreden hebben."

In de 2Doc: Zand in de Machine wordt het coronavirus opgevoerd als de brenger van een dringende boodschap: niet het virus maakt de mens ziek, maar zijn industriële manier van leven.

Kijk de film op zondag 6 juni om 22:40 uur op NPO 2.