Antropoloog Scott Atran ziet Islamitische Staat niet slechts als een terroristische organisatie, maar als een grote beweging, een revolutie. Zo heeft het de grootste vrijwillige strijdkracht sinds de Tweede Wereldoorlog. Atran ziet Islamitische Staat als onderdeel van een revolutionaire beweging als reactie op globalisering.

Volgens Atran is het instorten van oude tradities een van de beweegredenen van jonge radicalen: ‘De jihadbeweging krijgt het voor elkaar om in de behoefte van gemeenschappelijkheid en nut te voorzien’.

Veel globale elites, zoals de Chinese president Xi Jinping en IMF-president Lagarde, zien populistische bewegingen als vlekjes die nog even moeten worden weggewassen, zegt Atran. Een basisinkomen zal daar niets aan veranderen. ‘Arme mensen maken geen revoluties. Als je mensen een bestaandsminimum geeft, maar geen reden om te leven, dan creëer je een revolutie. Dus als elites hun eigen ondergang willen subsidiëren, wat misschien nog niet zo slecht is, dan gaan ze hun gang maar.

Elites zijn soms totaal niet geïnteresseerd in wat mensen te zeggen hebben. Dat zou wel lonen volgens Atran. ‘Als iemand je wil vermoorden, dan wil je weten waarom, niet waar? Je kan niet zomaar niet opletten.’

‘Wat is het belangrijkste dat je heb geleerd van de misschien wel duizenden jihadisten die je hebt geïnterviewd?’, vraagt Heijne. ‘Individueel verschillen ze niet zoveel van jou of mij’, antwoordt Atran. ‘Maar collectief is het een ander verhaal: de beste indicator voor of je je aansluit bij een radicale groep, is of je vrienden dat ook doen.’

Behalve kameraadschap spelen ook waarden een rol waarover niet valt te onderhandelen. Dat kan religie zijn, maar hoeft niet, stelt Atran. ‘De PKK, een seculiere, marxistische organisatie, is even bereid om te sterven als IS.’

Religie heeft op zichzelf geen vaste waarde of essentie, en kan daarom door iedereen worden gebruikt voor zijn eigen interpretatie, afhankelijk van economische of politieke omstandigheden, zegt Atran.

Atran: ‘Religie en rituelen bestaan om gemeenschappen aan elkaar te binden. Zeker bij grote gemeenschappen komt religie erg van pas. Dat geldt overigens net zo goed voor concepten als de natiestaat.’

Extreem-rechts en jihadistenbewegingen zijn tweede zijdes van dezelfde munt, beweert Atran. ‘Het idee van een jihad, een protestbeweging zonder een leider, komt zelfs van de Klu Klux Klan. Allemaal willen ze een perfecte utopische samenleving bouwen, gebaseerd op een transcendentale wet.’

Atran: ’Als er geen liberale instituties zijn, dan zal democratie enkel leiden tot de tirannie van de meerderheid.’

‘Waar IS voor staat lijkt heel erg op de quote die op het vrijheidsbeeld staat: “Geef me de armen, de ineengedoken massa’s”. IS zegt: Kom naar ons. Wie ook maar wil! Ben je lichtelijk suïcidaal? We hebben een baan voor je.’

Dat mannen en vrouwen ervoor kiezen om vrijwillig dood te gaan is een interessant aspect voor Atran. ‘De ouders hebben vaak geen idee wat er met hun kinderen gebeurt in die beweging.’

De jihadistenbeweging onderscheidt zich van de alt-right beweging door de bereidheid om dood te gaan voor het doel. ‘Dat is de eerste keer, voor zover ik weet, dat dit het geval is,' aldus Atran.

Atran vertelt over hoe het hem lukte om zoveel radicalen te laten spreken over hun motieven. ’Je wil niet weten hoeveel korans ik heb gekregen van jiahdleiders. Ze wilden me overtuigen dat dit de juiste weg was. Gewoon omdat ik vragen stel, luister en niet oordeel.’

‘Ik wil de wereld minder gewelddadig maken. En laten zien wat er in de wereld gebeurt, zodat politieke leiders beter onderlegde keuzes kunnen maken.’

George Orwell schreef een recensie over Mein Kampf, die hij in 1940 publiceerde. Atran raadt zijn studenten aan de recensie te lezen. Het gaat om waar mensen voor bereid zijn te leven en te sterven. Atran: ‘Willen we alleen nog maar gemak na het verslaan van communisme en facisme?’ Atran heeft in zijn onderzoek geen bewijs kunnen vinden dat Westerse burgers bereid zijn te vechten voor de waarden die ze omarmen.’

Atran is het met Heijne eens dat de wereld veel instabieler is dan toen zij opgroeiden. ‘Niets lijkt meer zeker.’