Waarom religie geen goede verklaring is voor terrorisme

Hij interviewde meer dan duizend gewelddadige extremisten, van aanhangers van de PKK tot leden van IS: de Frans-Amerikaanse antropoloog Scott Atran. Zo probeerde hij te ontrafelen wat de drijfveer is achter hun radicale, geweldadige acties. Bas Heijne sprak hem voor de Human-VPRO-serie Onbehagen. Een gesprek over terrorisme en revoluties, religie, en waarom mensen sterven voor een hoger doel.

IS is niet zomaar een terroristische organisatie, maar een revolutie. Het is een massabeweging: het grootste, vrijwillige leger sinds de Tweede Wereldoorlog. En het heeft een morele missie om de wereld te redden. Over het algemeen velt de geschiedenis een oordeel over wat revolutionair of terroristisch is, waarbij de krachten die succesvol zijn tot revolutie worden gedoopt en bewegingen die niet slagen terrorisme worden genoemd. En op dit moment ziet het ernaar uit dat IS niet gaat slagen, maar de brede beweging is verre van dood.

Een veelgehoorde verklaring voor jihadisme is dat het voortkomt uit fundamentalistische, islamitische geloofsovertuigingen. Maar om de strijders echt te begrijpen, is een bredere blik nodig. Het gokspelletje van globalisatie waaraan we allen gedwongen meedoen, heeft als uitkomst dat sommigen fors winnen, maar de meesten verliezen. En de verliezers bevinden zich in een moeilijke positie. In tegenstelling tot Europa, wat tweehonderd jaar de tijd heeft gehad om zich aan te passen aan veranderende normen en waarden, de opkomst van kapitalisme en liberale democratie, hebben deze mensen slechts vanaf de Tweede Wereldoorlog de tijd gehad.

Tekst loopt door onder de foto.

De oorzaak van het probleem wordt vaak gelegd bij de clash of civilizations tussen het Westen en het Oosten, maar het is juist het tegenovergestelde. Het is de ineenstorting van plaatsgebonden culturen. Jonge mensen van over de hele wereld vinden elkaar via het internet, waar zij met gelijkdenkenden in contact staan. Deze ruimte omvat paradoxaal genoeg de hele wereld, maar in steeds nauwere bandbreedtes, met steeds beperktere ideeën en ideologieën. De jihadbeweging is erin geslaagd om zich het verlangen naar gemeenschap en zingeving toe te eigenen. Daarmee appeleren ze aan een verloren paradijs, aan een gouden tijd die nooit echt heeft bestaan. Maar de volgers van de beweging weten niet beter.

Jihadisme is ook een reactie tegen het neoliberale idee dat alles en iedereen met elkaar in competitie is, waarbij jij als individu er alleen voor staat en het zelf maar voor elkaar moet zien te boksen. Veel mensen op de wereld zijn niet tevreden met het idee dat de wereld slechts één groot warenhuis is, en willen graag een diepere inhoud aan hun levens geven. Een gevoel van betekenis en van zingeving. Vooral jonge mensen in overgangsfases in hun levens zijn het meest kwetsbaar voor dit soort bewegingen. Mensen die zich net hebben losgemaakt van hun families, werklozen, studenten en immigranten, die op zoek zijn naar medereizigers of een nieuwe familie. Dit zijn de meest creatieve jaren van iemands leven. En de jaren waarin je droomt van een leven dat ertoe doet.

Het belangrijkste dat ik geleerd heb van mijn gesprekken met duizenden gewelddadige extremisten, is dat ze vrijwel nauwelijks verschillen van jou en mij. Om de individuele psychologie in kaart te brengen doen we tests. We testen het IQ, en cognitieve capaciteiten en pathologieën. Over het algemeen bevinden jihadisten zich op het individuele niveau op de normale distributie. Maar collectief is het een ander verhaal. Op het collectieve niveau zie je dat het voornamelijk een zaak is van groepsdynamiek, en van de specifieke ecologie van de omgeving. De geopolitieke ecologie en de lokale ecologie van de buurt bepalen hoe een individu terechtkomt. Want de beste voorspeller van wie zich aan zullen sluiten bij dit soort bewegingen, is of hun vrienden het ook doen. Religie speelt een veel minder grote rol dan vaak gedacht wordt.

Er is een model ontwikkeld om dat beter in kaart te brengen, en dat is het devoted actor model. Dit is de tegenhanger van het rational actor model, wat het meest gebruikelijke economische en politieke model is. We hebben het devoted actor model net twee jaar in de frontlinies van Irak getest, waarbij we hersenscans van Al Qaida aanhangers hebben gemaakt.

Het devoted actor model bestaat uit twee componenten. Enerzijds is er kameraadschap en fusie met een groep van gelijkgestemden, waarbij je je thuisvoelt. Dit is gemakkelijk te testen door middel van een visualisatie. In een cirkel staat 'ik', en in een andere cirkel staat 'de groep'. In het eerste plaatje raken de twee cirkels elkaar niet aan. In het tweede plaatje raken ze elkaar lichtjes aan, in de derde overlappen ze, en in het laatste plaatje staat het 'ik' volledig in de 'groep' cirkel.

De mensen die het laatste plaatje kiezen, gedragen zich anders dan alle anderen. Jij en ik hebben veel verschillende identiteiten. Ik ben bijvoorbeeld een antropoloog, een Amerikaan, en ik hou van basketbal. Zo zetten we voor iedere rol die we spelen verschillende hoedjes op. Maar zodra je samensmelt met een groep, dan heb je nog slechts één identiteit. In deze gefuseerde groepen vallen 'ik' en 'de groep' volledig samen. En wat je dan ziet is dat mensen bereid zijn om te vechten en te sterven voor die groep.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Een nog sterkere component daarvan, is de toewijding aan waarden die niet-onderhandelbaar zijn. Heilige waarden. Bijvoorbeeld: je zou je kinderen niet ruilen voor al het geld in China. De politieke en economische theorie dat alles vervangbaar en inwisselbaar is, heeft het op dat gebied mis. Elke cultuur en elk persoon heeft verschillende waardes die ze niet zouden inwisselen. Hun eer, hun natie, hun integriteit, hun trouwring - wat dan ook. En wat we ontdekten, is dat als gefuseerde groepen gekoppeld worden aan een specifieke set van niet-onderhandelbare waarden (waarden die niet kunnen worden ingewisseld of aangetast), er een maximale bereidheid is om te vechten en te sterven.

Religie speelt daarbij wel een rol, maar minder groot dan vaak wordt gedacht. Religies hebben een grote uitwerkingskracht omdat ze gebaseerd zijn op transcendentale ofwel ervaringsoverstijgende ideeën die niet empirisch kunnen worden weerlegd. Er is bijvoorbeeld geen bewijs te geven dat god niet bestaat, want iets dat er niet is, laat ook geen bewijs na. Wat ons onderzoek liet zien, is dat de mensen op het slagveld die het meest bereid waren om zich of te offeren, te vechten en te sterven, onderdeel uitmaakten van de Koerdische terreurbeweging PKK of van IS. De PKK is een seculiere, Marxistische organisatie, terwijl IS een genadeloos religieuze organisatie is. Maar deze twee gedroegen zich op een manier die zeer veel overeenkomsten vertoonde.

Dus ideeën zijn heel erg belangrijk, en religieuze ideeën spelen een belangrijke rol in revolutionaire bewegingen, juist omdat ze transcendentaal zijn. Maar seculiere bewegingen kunnen ook gebaseerd zijn op transcendentale ideeën. Als je naar maatschappijen kijkt die gebaseerd zijn op een sociaal contract, zoals landen in Noord- of West-Europa, zie je dat ze in de basis onstabiel zijn. En de reden daarvoor is vrij simpel. Het contract is vastgelegd vanwege redenen van gemak, of onderhandeling. Er is geen hoger doel. Zelfs als het om het algemeen belang gaat van zoveel mogelijk mensen, blijft de mogelijkheid altijd bestaan dat er zich een betere optie voordoet. Er is altijd een betere deal mogelijk.

En als er een betere deal mogelijk is in de toekomst, dan is het rationeel gezien beter om er nu mee op te houden, dan later. Dus mensen zullen het sociale contract verbreken. Bij religieuze en seculiere transcendentale ideologieën is dat niet aan de orde. De schaduw van de toekomst is oneindig. Er is geen mogelijkheid om van deze perspectieven af te wijken en dus zijn ze stabieler. En mensen zijn geneigd om meer op te offeren. Sinds de aanslagen van 9/11 woedt er een vurig debat, waarbij religie wordt aangewezen als de drijvende kracht achter de radicalisering van mensen tot gewelddadige extremisten, die zich tegen het rationele Verlichtingsdenken keren. Dit is een grote misvatting.

Religie is wat mensen ervan maken. De kernconcepten van religieuze systemen zijn zowel onfalsificeerbaar als onverifieerbaar. Dat betekent dat ze onzinnig zijn: je kan geen bewijs geven dat ze niet waar zijn, en je kan ook niet kan aantonen dat ze waar zijn. Er is geen propositionele inhoud die je kan repareren zodat het een zinnige uitspraak wordt. God is goed, en god is een in drie zijn uitspraken die je niet kloppend kan maken. Dus waarom hebben we imams, rabbijnen en priesters? Omdat zij elke week moeten interpreteren wat het betekent. Want in feite heeft het geen betekenis, het is en blijft een open tekst. En afhankelijk van de politieke, economische en sociale omstandigheden van het moment, zullen religieuze leiders zeggen: 'Ah, vandaag betekenen de tien geboden dit.'

Religieuze teksten hebben dus geen vaststaande, eeuwige betekenis. De bioloog Richard Dawkins denkt daar anders over. Hij heeft een theorie van betekenissen, die zegt dat ze als culturele genen zijn, die zich reproduceren en het denken van mensen binnendringen. Hij noemt dat memes. Ik vond dat vrij absurd. Dus ontwikkelden we een simpel experiment. We namen de tien geboden en schreven ze op het bord. We kozen er eentje uit, bijvoorbeeld: 'Gij zult niet knielen voor valse idolen'. Daarna veegden we alles van het bord, en lieten we iemand de kamer binnenkomen aan wie jij het gebod moest uitleggen, zonder dat je de exacte woorden van het gebod mocht gebruiken. Als het inderdaad een meme of een concept zou zijn, zou het gemakkelijk te reproduceren zijn. Maar tegen de tijd dat we bij de tiende persoon waren aangekomen, en we alle omschrijvingen op het bord hadden geschreven, herkende niemand het als een gebod. Mensen hadden verschillende opvattingen van de betekenis ervan. Zo werd bijvoorbeeld gedacht dat het ging over meer tijd doorbrengen met familie.

Iedereen dacht en geloofde dat ze hetzelfde hadden begrepen, maar iedereen had een volledig ander idee. De enigen die wel volledig in staat bleken om het idee te reproduceren, waren autisten. Omdat autisten de tekst zeer letterlijk nemen en de betekenis van de propositie inperkten. 'Gij zult niet knielen voor valse idolen' werd dan: 'Je moet niet je knie niet buigen voor een standbeeld.' Gewone mensen interpreteerden dezelfde woorden niet zo letterlijk, maar metaforischer. Religie functioneert daarom op een wijze die nauw verbonden is met lokale omstandigheden, met hoe mensen hun ideeën vormgeven, en van inhoud voorzien.

In die zin is er dus geen essentie van religie. Er is geen intrinsieke wreedheid of barbaarsheid in de grote, universele religies. Ze kunnen wreed en barbaars zijn, maar dat is niet noodzakelijk het geval. Het jodendom, christendom, islam en het boeddhisme zijn allen vreselijk wreed en barbaars geweest, maar ook fantastisch creatief en vreedzaam. Het ligt er maar net aan wie er op dat moment interpreteert.