Kunstenaar en denker Raoul Martinez schildert graag mensen. Vooral gezichten.

Martinez groeide op in Londen zonder zich zorgen te hoeven maken over honger of armoede. Langzaam kwam hij erachter dat zijn privileges niet gedeeld werden door vele anderen. Hij sloot zich aan bij mensen die vochten voor waarden die hij belangrijk vond.

Als kind was Martinez gefrustreerd door het officiële onderwijs. ‘In de zeventien jaar dat ik les had, kreeg ik niet één les over democratie, over kapitalisme, over feminisme of over de geschiedenissen van het kolonialisme.’ Nóg een frustratie voor Martinez was het feit dat je je moet specialiseren. ‘Wanneer je wetenschappelijk onderzoek doet, weet je uiteindelijk heel veel over heel weinig.’

Tijdens zijn jeugd realiseerde Martinez zich langzaam maar zeker dat de neoliberale ideologie tegenstrijdig is met simpele morele waarden zoals rechtvaardigheid en solidariteit. Vooral toen hij las over de buitenlandpolitiek van Groot-Britannië na de Tweede Wereldoorlog, maakte hem dat extreem cynisch over wat hij tot dan toe over de samenleving had geleerd.

Martinez zat soms weken in zijn kamer te lezen. Wanneer vrienden vroegen hoe het ging, antwoordde hij dat er niet veel gebeurd was. ‘Terwijl ik van binnen op een verre reis ging en allerlei ontwikkelingen doormaakte.’ Die ontwikkelingen probeerde Martinez te schilderen. ‘Je bestaat uit meer dan alleen je fysiek. Op een bepaalde manier zijn de schilderijen zelfportretten.’

Na uren van schilderen ontdekte een nog jonge Martinez dat hij zich, met zelfdiscipline en oefening, ook zonder leraar kon ontwikkelen. ‘En als ik het met kunst kan, waarom dan niet in filosofie? En waarom dan niet in wetenschap en politiek?’ Wat Martinez ook leerde van schilderen, was dat je iets uit niets kun creëren. Iets wat je in ieder geval zelf mooi vindt, ook al gaat er veel frustratie aan vooraf. ‘En ook dat idee beperkt zich niet alleen tot het doek.’

Martinez deelt de opvatting van de beroemde neurobioloog Robert Sapolsky over vrije wil.

Toen Martinez begin twintig was, probeerde hij alles wat hij leerde over politiek en filosofie te vatten in zijn schilderijen. Toch gaf dat geen voldoening. ‘Je kan niet een argument schilderen.’ Vanaf dat moment begon Martinez ook te schrijven.

Martinez wilde niet meer exposeren in de ’National Portrait Gallery’ nadat het oliebedrijf BP een galerij sponsorde. ‘Ik vind het problematisch als BP culturele legitimiteit verwerft door zulke hoog aangeschreven instituten te sponsoren.’

Martinez praat over de manier waarop hij schildert. ‘Ik probeer altijd iets te vinden waar ik iets mee heb. Het licht, de vorm van iemands neus.. Er zijn allerlei soorten schoonheid en je probeert ernaar te zoeken.’

Legendarische figuren zoals Gandhi, Martin Luther King en de Dalai Lama moeten we niet teveel verheerlijken, vindt Martinez. ‘Dan wordt het een excuus om zelf niets te doen. Zo van: “Zij zijn zo speciaal, ik zou nooit kunnen doen wat zij hebben gedaan.” Welnu, we mogen iets meer van onszelf vragen.’ Martinez denkt dat iedereen min of meer in staat is tot hetzelfde gedrag, zowel goed als kwaad. ‘Vaak draait het gewoon om context. Kijk maar naar het Milgram-experiment, waarbij tweederde van de mensen bereid bleek om een vreemde te elektrocuteren.’

Een van de allerbelangrijkste politieke vragen is volgens Martinez waar we de schuld of verantwoordelijkheid neerleggen. Aan de rechterkant van het politieke spectrum wordt doorgaans het individu verantwoordelijk gehouden. Martinez: ‘Op die manier ondermijn je weerstand tegen het politieke systeem. Armoede is dan niet de schuld van kapitalisme, ongelijkheid of sociaal beleid, maar van het individu. Maar alles wat we weten over hersenwetenschap en psychologie wijst in de andere richting. Menselijk gedrag is een gevolg van de omstandigheden. Maar om de verantwoordelijkheid te leggen bij sociale, politieke, culturele en economische omstandigheden, dat is enorm bedreigend.’

Heijne: ‘Wat je zegt lijkt onderdeel van het clichébeeld van links. “Geef de samenleving maar de schuld en niet het individu.” Daar is veel agressie tegen..’ Martinez: ‘Er is geen enkele wetenschappelijke conclusie dat mensen uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor hoe ze zijn. We creëren onszelf niet, dus hoe kunnen we verantwoordelijk zijn voor hoe we zijn, en uiteindelijk dus voor onze keuzes?’

Je kan rationeel wel weten dat het individu een construct of een illusie is, zegt Heijne, maar is het niet ontzettend moeilijk om te ontsnappen uit deze illusie? Is het überhaupt mogelijk? En bovendien: het politieke discours dat de verantwoordelijkheid bij het individu legt, lijkt de laatste jaren juist steeds sterker te worden. Martinez denkt dat verandering mogelijk is, vooral omdat de wetenschap aan zijn kant staat. ‘Steeds meer psychologen en neurowetenschappers spreken openlijk over individuele keuzes als illusie.’

‘Niet alleen de kaarten die we in onze handen krijgen zijn voorbestemd, ook hoe we ze spelen’, vat Heijne Martinez samen. ‘Dus de vrije wil bestaat niet.’ Martinez: ‘Dat ligt eraan hoe je vrije wil definieert. In een bepaald opzicht hebben we een vrije wil. We kunnen namelijk keuzes maken die onze verlangens en waarden reflecteren. Maar dat maakt ons nog niet verantwoordelijk voor hoe we zijn. Daarom heb ik het liever over verantwoordelijkheid.’

Ook al weten we dat het niet helpt, toch zullen mensen willen blijven straffen, denkt Heijne. Martinez: ‘Mensen hebben een instinct om elkaar te straffen. Dat instinct wordt uitgebuit door machtsstructuren om de aandacht af te leiden van bijvoorbeeld ongelijkheid en andere problemen van de samenleving. Het is waar dat we onszelf goed voelen door een ander de schuld te geven, maar dat verbetert de samenleving niet. Dus de volgende keer dat iemand dat doet, zou ik willen zeggen: “Stel je eens voor dat je de genen van die persoon had, dan zou je je precies hetzelfde gedragen".'

Biologische kennis kan ook leiden tot manipulatie, stelt Heijne. ‘Dat is ook gebeurd,’ zegt Martinez. ‘Met de komst van massaproductie tijdens de industriële revolutie was er ineens een overvloed aan aanbod. Maar waar was de vraag? Bedrijven realiseerden zich dat ze niet alleen producten moesten produceren, maar ook consumenten. Daar is de propaganda-industrie, oftewel de advertentie-industrie geboren. Sinds die tijd zijn deze technieken alleen maar verbeterd.’

Martinez maakt een portret van Bas Heijne en intussen praten ze over naar welke muziek ze luisteren tijdens het werk.

Martinez vertelt over zijn grootvader die tijdens de Spaanse burgeroorlog tegen Franco vocht.

Volgens Martinez is het belangrijk om de mens te zien als een biologisch wezen. Net als bij een plant moeten we, om te weten hoe zij functioneert, kijken naar de omstandigheden. Krijgt ze genoeg water? Is de grond gezond? Dat is hoe we verklaren hoe het gaat met de plant. Martinez: ‘We kijken ook niet naar een boom, om dan te zeggen: “Tja, dit is gewoon een inherent superieure boom.” Dat zou niet wetenschappelijk zijn.'

Volgens Martinez kun je zowel positief als extreem cynisch zijn als je kijkt naar het menselijke gedrag in historisch perspectief. De filosoof denkt dat je je beter kunt richten op de positieve verhalen zodat je je kan laten inspireren. ‘Cynisme is de vijand van vooruitgang en verandering. Als we cynisch zijn, dan geven we onszelf een excuus om niets te doen.’

Mensen worden boos als je ontkent dat er zoiets bestaat als persoonlijke verantwoordelijkheid, stelt Heijne. Martinez: ‘Dat is grappig wanneer je bedenkt dat persoonlijke verantwoordelijkheid niet geldt als we praten over alle andere dingen, zoals dieren, bomen en de rest van het universum. Kinderen zonderen we ook uit. We begrijpen dat zij een product zijn van krachten waarover ze geen controle hebben. Waarom veranderen de regels ineens wanneer we volwassen worden?’

Martinez vertelt een anekdote die volgens hem illustreert hoe wankel onze perceptie van verantwoordelijkheid is. Een man ontwikkelt op middelbare leeftijd een verslaving aan kinderporno. Voordat hij wordt gestraft, ontdekt men een hersentumor bij de man. Dit verandert de manier waarop de man wordt gezien: van dader naar slachtoffer. Honderd jaar geleden was men echter niet in staat de tumor te ontdekken. En over honderd jaar hebben we meer kennis over dingen die we nu nog aan de vrije wil toeschrijven. Dus de breedte van verantwoordelijk gedrag wordt vooral bepaald door technologie.

Heijne vraagt zich af of mensen ooit zullen accepteren dat er geen persoonlijke verantwoordelijkheid bestaat. Volgens Martinez zou dat best kunnen gebeuren. 'Tegen de ideeën van Darwin was aanvankelijk ook veel weerstand.'

Martinez denkt dat sinds de financiële crisis er een herleving is van linkse politiek. ‘Het sociaal-economische systeem heeft zijn geloofwaardigheid verloren. Mensen hebben gezien dat risico’s zijn gesocialiseerd en winsten geprivatiseerd. Leiders als Corbyn kregen daardoor steeds meer voet aan de grond, tegen de verwachting van velen in. De Conservatieven daarentegen hebben hun geloofwaardigheid verloren,’ aldus Martinez.

Heijne en Martinez lopen samen naar de Grenfell Tower om een protestmars bij te wonen.