De gedeelde geschiedenis van moslims en joden

Hilla Dayan is een in Israël geboren politiek socioloog en universitair docent aan Amsterdam University College. Haar werk richt zich op politieke sociologie, democratie en het beeld dat wordt neergezet van antisemitisme en veiligheid in Europa en Israël. Naast haar academische werk is zij medeoprichter van het platform gate48, dat kritische Israëlische stemmen in Nederland samenbrengt.

Dayan was op 7 november bij de officiële Kristallnachtherdenking in de Portugese synagoge in Amsterdam. De herdenking vond plaats tijdens de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv. De omgeving was zwaar beveiligd en delen van de stad waren afgesloten. “We zaten in de mooie synagogezaal. Er werd prachtige muziek gespeeld, heel zacht. We konden de sirenes van de politie buiten goed horen. Bijna alle toespraken herhaalden clichés over toenemend antisemitisme en de onmacht van de autoriteiten. Ik kon niet geloven dat met alle aandacht van politici en zware beveiliging toch werd gezegd dat joden geen bescherming hebben, hypocriet vond ik het."

Lees ook het opiniestuk in het Parool van Dayan.

Een stad onder spanning

In Israëlische en Joodse WhatsApp-groepen in Amsterdam maakten mensen zich al zorgen, vertelt Dayan. “We wisten al dat de Maccabi-supporters aanwezig waren en dat er een gevoelige wedstrijd aan de gang was. Ze stonden bekend als hooligans. Wie weet wat er gaat gebeuren?”

De spanning was voelbaar, niet alleen door de wedstrijd, maar ook door de politieke context: Gaza en de toenemende kritiek op de Israëlische staat. Dayan zegt dat omdat Israël nauw verbonden is met Joodse identiteit, kritiek daarop persoonlijk en bedreigend kan voelen, terwijl het werkelijke probleem volgens de onderzoeker in de samenleving en historische context ligt. “Je ziet elke kritiek op Israël als een persoonlijke aanslag op jouw identiteit. Het wordt versterkt door uitspraken in pro-Palestijnse manifestaties. Dat wekt een gevoel van onveiligheid op. Want je ziet het als een aanslag op jouw bestaan,” legt Dayan uit.

“Propaganda-arm van de Israëlische regering”

In haar analyse wordt kritiek op Israël binnen delen van de Joodse gemeenschap structureel geframed als existentiële dreiging. Volgens Dayan komt dit narratief van de Israëlische regering. Ze doelt op wat ‘hasbara’ wordt genoemd: “Dat is een soort propaganda-arm van de Israëlische regering.” Incidenten in Europa worden, zo stelt Dayan, geïnterpreteerd als bewijs van een vijandige omgeving, vooral moslims en pro-Palestijnse activisten worden aangewezen.

Dit framing-effect werkt door tot in het dagelijks leven. “De Israëlische gemeenschap hier is heel divers, maar ze lezen zoals elke migrant ook de kranten uit Israël. Hoe ons leven hier wordt geïllustreerd door de media in Israël is totaal anders dan mijn ervaring hier. Maar voor anderen bepaalt dat beeld hoe ze kijken naar wat hier gebeurt.” Sommige Israëli's zijn door het nieuws uit Israël zich anders gaan voelen in Amsterdam. “Zelfs als de buren een Palestijnse vlag ophangen, zijn dat vijanden voor sommigen,” zegt Dayan.

Van nachtelijke chaos tot ‘pogrom’

Na de wedstrijd explodeerden WhatsApp-groepen. “Verhalen over gijzelaars, verkrachtingen, verhalen over kinderen die vermist zijn.” De term ‘pogrom’ dook vrijwel onmiddellijk op. Volgens Dayan activeerde dat diepe collectieve trauma’s. “Dat was helemaal geen pogrom. Het waren ontsporende rellen van alle kanten. Het was een sfeer van geweld.”

In de nasleep kreeg vooral één deel van de joodse gemeenschap een podium. “Er werd veel geluisterd naar de ‘officiële joden’ zoals ik het noem.” Daarmee bedoelt Dayan instellingen als Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) en het Centraal Joods Overleg. “Zij komen in contact met de autoriteiten.” Kritische Joodse en Israëlische stemmen blijven volgens haar vaak buiten beeld. “Hier is niet naar geluisterd.”

Vertrouwen in de rechtsstaat

Dayan zegt dat het probleem niet ligt bij specifiek Joden of moslims, of tussen die gemeenschappen, maar bij hoe de democratische rechtsstaat functioneert. En hoe mensen het vertrouwen in de rechtsstaat verloren hebben. In een gezonde democratie kun je verschillend denken over politiek of beleid zonder dat het voelt als een aanval op je bestaan als persoon of groep. Mensen moeten erop kunnen vertrouwen dat de rechtsstaat hen beschermt tegen bedreiging en geweld, ongeacht wie ze zijn of wat ze denken.

‘Clash of civilizations’

Een centraal begrip in Dayans analyse is de ‘clash of civilizations’, een theorie die ontstond na 9/11. Dit idee stelt dat het Westen (democratisch, mensenrechten, vrouwenrechten) fundamenteel in conflict is met de islamitische wereld (gezien als barbaars of gewelddadig). Dit denken, stelt Dayan, sijpelt door in media en politiek en kleurt de interpretatie van geweld. Ze verwijst naar Geert Wilders’ retoriek over een ‘islamiserend Europa’, ‘de ander’ wordt gezien als ‘existentiële bedreiging’.

Dayan zegt dat joodse mensen zich vaak als slachtoffers voelen doordat culturele stereotypen en politieke frames hen definiëren als ‘de ander’; dit noemt ze sociologisch racisme. “Jouw identiteit wordt gedefinieerd door de anderen.” Daardoor worden conflicten met moslims of linkse partijen als een culturele clash ervaren. “Dus de joden zien zichzelf als de slachtoffers van de islamitische gemeenschap hier.”

Samenwerking van joodse en moslimgemeenschappen

Dayans eigen familiegeschiedenis tart het dominante verhaal van eeuwige vijandschap. Een deel van Dayans familie komt uit Marokko en emigreerde in de jaren ’50 naar Israël. Dayan ontdekte oude banden en interacties tussen Joden en moslims in Marokko. “De joden en de moslimgemeenschap waren tijdens de Tweede Wereldoorlog in Noord-Afrika bezorgd over het antisemitisme in Europa.” 

Als in Noord-Afrika antisemitische wetten worden ingevoerd, reageren joden en moslims samen op deze dreiging, vertelt Dayan. “Ze stichtten samen organisaties tegen het Vichy-antisemitisme.” Het is een geschiedenis die grotendeels vergeten is. Dayan: “Wij kennen deze geschiedenis niet omdat het nooit is verteld, en is overschaduwd door de geschiedenis van de holocaust.”

De gedeelde geschiedenis

 Dayan wil geen aparte Europese geschiedenis of geschiedenis van het Midden-Oosten: “Het is de gedeelde geschiedenis van ons allemaal. We moeten het gecompliceerde verhaal onderwijzen en meer culturele sensibiliteit hebben vanwege die gedeelde geschiedenis. Een verhaal dat ons allemaal kan verbinden. Dat missen we nu. Dat hebben wij niet door de politiek van antisemitisme, door Hasbara, door de bemoeienis van Israël als stad in de diaspora hier, door sommige foute gedachtegoeden, enzovoorts.”

Dayan pleit voor het versterken van onze democratische waarden en het herkennen van de migratiegeschiedenis. “Wij zijn een multiculturele samenleving. Dit verhaal moet in zo'n manier ook gehoord worden,” aldus Dayan. De culturele achtergrond van mensen begrijpen betekent ook de geschiedenis die ze meebrachten erkennen: “De geschiedenis van tolerantie, van samenwerken... en de geschiedenis van een heel dik cultureel verband tussen joden en moslims.”