'U bent onze moeder'

Onderhandelen, onderhandelen en nog eens onderhandelen. In kille, kleine, benauwde kamertjes van de Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V) zien we verschillende gevechten tussen uitgeproduceerde asielzoekers en de regievoerders, diegenen die de vreemdelingen het land uit moeten zetten. In navolging van zijn eerdere films over het vreemdelingenbeleid in Nederland, zoals Verloren levens (2012)en Cellenblok K (2008), volgt documentairemaker Kees Vlaanderen in zijn documentaire Het is uw land regievoerders Gerr, Leny en Frits en de uitgeprocedeerde vreemdelingen met wie zij te maken krijgen.

Nooit eerder liet de Dienst camera’s toe, maar tijdens het ‘Movies That Matter Festival’ in 2012 zagen directeur Dienst Justitiële Inrichtingen, Eric Nijman en Kees Vlaanderen samen de Zwitserse documentaire Special Flight (Fernand Melger 2011). “Wanneer gaan we dat in Nederland doen?”, vroeg Kees aan Eric. En het plan voor een documentaire was geboren. Naast gesprekken met de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) voerde Kees ook gesprekken met de Dienst Terugkeer & Vertrek (DT&V). Kees: “Er ontstond gaandeweg steeds meer vertrouwen tussen DJI, DT&V en ons. Voor ons was het belangrijk dat we konden maken wat we wilden en voor hen was het belangrijk dat we er niet op uit waren hen af te branden. Een eerlijk beeld dus. “Dat moeten we dan maar gaan doen”, zei Eric van DJI.” Vervolgens begon de voorbereiding die bijna drie jaar duurde en waaruit twee documentaires voortkwamen. Uit de gesprekken met DT&V is deze eerste documentaire Het is uw land tot stand gekomen. In 2015 volgt een film over vreemdelingen die vastzitten in detentiecentrum Rotterdam.

Slecht nieuws-gesprekken
In eerdere films van Kees Vlaanderen stond het perspectief van de vreemdeling centraal, maar dit keer pakt hij het anders aan. “Ik vroeg me af hoe het zou zijn om aan de andere kant te staan.” Hoe houden de regievoerders zich overeind? Hoe maken ze hun afwegingen? “De regievoerders voeren het beleid uit, waar Nederland voor gekozen heeft. Als je vindt dat niet alle vreemdelingen die Nederland in komen hier mogen blijven, dan betekent het, dat er ook asielzoekers, nadat hun zaak is gewogen, het land uit moeten. En daarvoor heb je mensen nodig die dat nare klusje opknappen. Als buitenstaander kan je denken, nou ja dat is nu eenmaal zo, er moeten mensen terug, maar het wordt moeilijker als je de mensen leert kennen, als je hun gezicht ziet en hun verhaal hoort.” Als getuige van de gesprekken word je als kijker in de positie van de regievoerder geplaatst, hoe zou jij het doen? Door de voortdurende sluimerende spanning komt het dichtbij, “alsof je er zelf mede verantwoordelijk voor bent, alsof je zelf beslist; wel of niet terug, vrijwillig of gedwongen.”

De rechter velt het oordeel
“Het is hele complexe materie, omdat er geen simpele oplossing is.” De regievoerders voeren hun opdracht uit en proberen door onderhandelen, het winnen van vertrouwen en door druk en dreiging de uitgeprocedeerden zover te krijgen dat ze Nederland verlaten. Bij voorkeur vrijwillig, maar als het niet anders kan gedwongen. “De enige manier waarop ze dit werk kunnen doen, is door het hele proces van binnenkomst van de vreemdelingen tot hun uitzetting in ‘diensten’ op te delen.” Als er een vreemdeling het land binnen komt, gaat hij/zij eerst naar de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) die de zaak onderzoekt. De rechter doet vervolgens een uitspraak over de gevolgde procedure en als de vreemdeling het land uit moet, komt hij/zij bij de DT&V terecht. “De regievoerders beschermen zichzelf tegen de verhalen waar vreemdelingen mee komen, door te zeggen dat ze er niet over gaan. De beslissing is immers al eerder door anderen, door de IND, genomen. Toch zijn de verhalen vaak schrijnend en pijnlijk. De IND gaf kennelijk geen grond voor een verblijfsgunning, maar de mensen zelf hebben genoeg redenen om beslist niet terug te willen. Soms ook zo traumatiserend, dat alleen al de gedachte om terug te moeten elke keer paniek veroorzaakt.” Zo ontstaat gemakkelijk een Babylonische spraakverwarring tussen de vreemdeling, die alleen wil praten over zijn verleden en daarin gekend wil worden, en de regievoerder, die alleen wil praten over een toekomst die niet in Nederland ligt.

“Dus ja, of ik daar een oordeel over heb? Ik weet niet hoe het wel moet, maar ik begrijp de wanhoop van vreemdelingen, die geen gehoor meer vinden voor hun verhaal en alleen nog kunnen ‘kiezen’ voor vrijwillig of gedwongen terugkeer naar hun land. Ze worden op hun eigen verantwoordelijkheid aangesproken – ‘het is uw leven’ – terwijl ze de regie over hun leven zijn kwijtgeraakt.” Kees begrijpt echter ook heel goed de frustratie van de regievoerder, “die probeert eruit te halen wat erin zit voor een vreemdeling die weg moet: financiële ondersteuning, opvang en begeleiding in het land van herkomst. Maar soms lopen zij ook tegen een muur van onwil aan, die elke hulp onmogelijk maakt en die hen dwingt om naar machtsmiddelen te grijpen.”

Doorbreken van clichés
Als kijker begin je mee te leven met de regievoerders. Ook voor Kees zelf is zijn beeld van de DT&V veranderd. “Het is genuanceerder dan ik vooraf dacht. Het is niet zo dat er ambtenaren zitten, die ‘blind’ de regels uitvoeren. Elke regievoerder heeft zijn eigen aanpak en de asielzoekers tegenover hen hebben verschillende achtergronden en motieven.” Sommigen kunnen niet praten over wat ze meemaakten, anderen lijden aan een posttraumatische stressstoornis. Een Georgische man probeert zoveel mogelijk geld eruit te slepen, maar komt bedrogen uit. Een Servisch gezin dat al sinds de jaren ’90 in Nederland woont, is door de wol geverfd. Ze proberen hun zaak zolang mogelijk te rekken om hun zoon de kans te geven om zijn diploma te halen. “Ze weten dat ze er uiteindelijk uit moeten, maar humor maakt hen sterk.” ‘Als het zover is, dan komen we met u praten hoe het verder moet,’ zeggen ze lachend tegen Leny, hun regievoerder. ‘Want u bent onze moeder!’

De documentaire Het is uw land wordt na de televisie-uitzending ingezet voor educatieve doeleinden en zal worden ingestuurd naar verschillende festivals. Volgend jaar krijgt de film een vervolg met een documentaire over vreemdelingen die vastzitten in het detentiecentrum in Rotterdam. Wederom wordt deze film niet vanuit het perspectief van de uitgeproduceerde, alleenstaande, (over het algemeen) mannen gefilmd, maar krijgen we inzicht in de dilemma’s van de bewaarders.

2Doc: Het is uw land wordt dinsdag 2 december om 22.55 uur uitgezonden op NPO 2.