‘We wilden laten zien dat de held moslim is’

Spannende cliffhangers, muziek en onvergetelijke personages: Schuldig kijkt weg als een fictie serie. Hoe kregen de makers het voor elkaar om een taai onderwerp als schulden meeslepend in beeld te brengen? Op het Nederlands Film Festival gaat Hans Beerekamp, voormalig film- en televisierecensent bij het NRC Handelsblad, in gesprek met de regisseurs van de documentaireserie, Sarah Sylbing en Ester Gould.

Beerekamp: ‘Toen jullie in februari werden uitgeroepen tot journalist van het jaar sputterden jullie tegen.’

Gould: ‘Klopt. Dat werd opgevat als arrogantie, maar het was verbazing. Tijdens het maakproces van Schuldig hadden we ons juist gefocust op inspiratiebronnen in de fictie, zoals de Amerikaanse serie The Wire. Niet lang voor onze nominatie waren we te gast bij Pauw. We zagen al aankomen dat hij zou vragen naar de representativiteit van onze personages. Vormden zij wel een realistische afspiegeling van het schuldenprobleem in de Vogelbuurt? Nou, “nee”, is het antwoord. We legden hem uit dat we documentairemakers zijn en dat het daarom niet erg was. Vlak daarna werden we verkozen tot journalist van het jaar. Hoe ironisch! Wij vonden het grappig, maar anderen vonden het arrogant dat we zeiden dat Schuldig eigenlijk geen journalistiek project was.’

Beerekamp: ‘Wat is het verschil tussen journalistiek en documentaire?’

Sylbing: ‘In documentaires is meer ruimte voor auteursvisie. Er wordt ook verwacht dat je origineler bent. Je laat een vormgegeven werkelijkheid zien, veel meer dan in de journalistiek het geval is.’ 

(Tekst gaat verder onder de afbeelding)

Beerekamp: ‘Waarom haalden jullie inspiratie uit The Wire?’

Gould: ‘De maker was een journalist, die zich vanuit die rol jarenlang in de drugsproblematiek in Baltimore verdiept had. Hij heeft er ook meerdere boeken over geschreven. Het belang van uitvoerig vooronderzoek wordt op de filmopleiding vaak erg onderschat, maar is zo ontzettend belangrijk! Je moet echt weten waar je het over hebt. Wij hebben ons daarom tot in detail in de schuldenproblematiek verdiept.’

Beerekamp: ‘Wat voor strategieën hadden jullie om de serie interessant te maken?’

Sylbing: ‘Ons allerbelangrijkste uitgangspunt was dat de personages onvergetelijke mensen moesten zijn. Tijdens ons vooronderzoek hadden we bepaald welke archetypen van het probleem we zochten. We wilden per se geen middle of the road mensen.’

Gould: ‘Ook de muziek is heel belangrijk voor het filmische effect. Je krijgt normaal in documentaires meestal alleen in het tussenstukje even een melodietje. Maar wij wilden veel muziek gebruiken, juist tijdens scenes om de dramatiek te versterken.’ 

Beerekamp: ‘Jullie hebben de personages verdeeld. Dennis was bijvoorbeeld van Sarah; Paul van Ester.’

Sylbing: ‘Klopt. Onze researcher Manon van der Sluijs was bij de dierenwinkel van Dennis geweest, want we wilden een aflevering met als thema “de hond of de huur?”. De dierenwinkel leek ons een goeie researchplek. Toen zei Manon al snel: die eigenaar is zelf onvergetelijk en heeft ook wel wat schulden.’

Gould: ‘Dennis negeert het advies van zijn boekhouder en leeft in zijn eigen werkelijkheid. Die boekhouder, op zijn beurt, heeft een drugsverleden en ziet zichzelf als life coach. Dan weet je dat je twee interessante personages hebt.’

Beerekamp: ‘Maar jullie werkten dus volledig los van elkaar?’

Gould: ‘Ja. Het was anders niet te doen, omdat we alle personages zeven maanden gevolgd hebben. De overlappende factor was onze researcher. We hebben haar lang betrokken gehouden bij het project. Zij functioneerde als de ogen en oren in de wijk.’

Sylbing: ‘Juist doordat we de personages verdeelden, konden we iedereen zo lang volgen. Daardoor hebben we het filmisch kunnen maken. Je ziet bijvoorbeeld hoe Ditte plastic verzamelt  om muntjes voor gratis drankjes en etentjes te verdienen. Om de scene compleet te maken, moesten we een shot hebben waarin de gemeente de zakken komt ophalen. Dat soort dingen kosten tijd.’

Gould: ‘We laten de dingen gebeuren zoals ze gebeuren en zorgen dat wij ze kunnen vastleggen.’

(Tekst gaat verder onder de afbeelding)

Beerekamp: ‘En kan je mensen dingen laten overdoen?’

Sylbing: ‘Daar heb ik geen enkel bezwaar tegen.’

Gould: ‘Iemand mag bij wijze van spreke twaalf keer opnieuw door een deur komen. Het idee dat alles zomaar toevallig gebeurt voor je camera, is natuurlijk onzin. Maar je moet niet van tevoren scenes bedenken en die vervolgens gaan proberen te draaien. De kracht van documentaires is juist de huilende moeder die geen taartje voor de verjaardag van haar kind kan kopen’ (Red: verwijzend naar een scene in aflevering 1).

Sylbing: ‘Het gaat erom dat je het emotionele moment echt weet te vangen. Die doen we niet opnieuw. Dat kan ook niet. Dan mag je verder zoveel lampen nodig zetten als je maar wil van mij.’

Gould: ‘Zo werkt het gewoon als je goede scenes wil maken.’

Sylbing: ‘Een ander voorbeeld: de ontruimingen. Die hebben we allemaal gefilmd, terwijl we ze heus niet stuk voor stuk hebben gebruikt. Lang niet. De truc is: trouw blijven aan je productie-ideeën. In ons geval betekende dat: zoveel mogelijk draaien, want je weet nooit wat voor waardevols je tegenkomt.’

Beerekamp: ‘Mensen vragen wel eens hoe echt het allemaal is.’ 

Sylbing: ‘Je zag Dennis vaak bellen. Aan de andere kant van de lijn zag je dan de deurwaarder zitten. Op dat soort momenten waren we niet echt op twee plekken aan het draaien. We sneden gesprekken samen. Dat soort trucjes gebruikten we veel, maar dat lukt alleen maar omdat het een echt arena was.’

Beerekamp: ‘Had je anders gefilmd als het een bioscoopfilm had moeten worden?’

Sylbing: ‘We hebben heel veel nagedacht over de manier waarop je zorgt dat mensen volgende week weer kijken, terwijl er geen pistolen en kilo's coke in het spel zijn.  Aan het begin van de serie zie je bijvoorbeeld de ontruiming van Ron en Ramona, waardoor dat scenario steeds als zwaard van Damocles boven het hoofd van de andere personages hing. We moesten heel serie-achtig  denken en waren echt op zoek naar cliffhangers.’

Beerekamp: ‘Er was ook een dramatische lijn rondom Paul. Hij gaat met pensioen maar wil eigenlijk niet.’

Sylbing: ‘We werkten met een dramaturg,  die ook de serie Penoza schrijft. We hebben het erover gehad hoe we het spannend konden maken dat Paul met pensioen ging, terwijl hij dat niet wilde. We hebben hem onmisbaar gemaakt, waardoor je denkt: als hij weg gaat is dat een rámp.’ 

Beerekamp: ‘Paul is een bekeerd moslim, zo blijkt terloops. Hebben jullie dat bewust laten doorschemeren?

Sylbing: ‘We wilden graag laten weten dat hij moslim was - het liefst op het moment dat hij al heel populair was. Veel fans van Schuldig hebben op Twitter Nederlandse vlaggen en “Zwarte Piet moet blijven” staan. Juist omdat de serie fans heeft in alle lagen van de samenleving, wilden we laten zien dat de held moslim is.’

Gould: ‘We waren benieuwd of de zwarte-piet-moet-blijven-types los zouden gaan, maar dat was niet zo. Ron en Ramona stemmen PVV en geven af op vluchtelingen, maar ze blijven Paul goed vinden. Dat vonden we mooi.’

Beerekamp: ‘Zit hij er nog?’

Gould: ‘Nee, het Leefkringhuis kwam heel veel geld tekort. Er kwam een noodfonds van de gemeente op voorwaarde dat Paul wegging. De wethouder zei dat het Leefkringhuis een groter hart dan hoofd had. Daarover hoor je meer in onze podcast Schuldig: een jaar later, die vanaf november te beluisteren is op NPO Radio 1.’

Beerekamp: ‘Wat kunnen we verwachten van de podcastserie?’

‘We gaan meer de diepte in. Op televisie stonden de personages en hun verhalen centraal. Daardoor konden we de bredere context niet altijd kwijt. In de podcasts zullen we niet alleen horen hoe het de hoofdpersonages van televisie nu vergaat; ook politici en rechters zullen vertellen hoe het er in bredere zin voor staat met de schuldenproblematiek.’