Willekeur
"We hebben weinig gemeenschappelijke, morele bodem meer. Op materieel vlak loopt Europa misschien voorop, maar op het gebied van identiteitsbewustzijn is het hier armoe troef. Na de Tweede Wereldoorlog is er in de westerse wereld een heel groot vertrouwen gegroeid in beleid dat gebaseerd is op rationaliteit. Je definieert een probleem, maakt een kosten-batenanalyse en zoekt naar een praktische oplossing. Politici werden populair als ze beloofden problemen op te lossen en niet als ze zeiden: ik heb ideeën. Dat instrumentalisme zonder moraal leidt uiteindelijke tot grote willekeur, waardoor niemand meer begrijpt wat de gezamenlijke basis is waarvanuit de samenleving functioneert."
Troost en houvast
"Religieuze waarden waren heel lang een bindende kracht, maar die zijn verdwenen. We zijn op een punt beland waarop de samenleving te klinisch is geworden. Wat we nu meemaken, bijvoorbeeld met het geweld van IS, maar ook in Oost-Oekraïne, is een terugkeer van de geschiedenis met moord en doodslag die we kennen van voor de Koude Oorlog. Dat maakt dat we niet zozeer meer behoefte hebben aan meer materiële middelen, maar aan meer troost en houvast. Wat we delen in Europa is dat we allemaal koortsachtig op zoek zijn naar méér dan instrumentalisme en rationaliteit alleen, maar we zoeken dat in totaal verschillende richtingen, dat zie je bijvoorbeeld in de opkomst van populisme."
Goed en fout
"Je ziet nu een mismatch tussen politieke vraag en aanbod. Burgers van vandaag vragen van de politiek meer dan louter oplossingen. Zij vragen ook om ideeën. Rationaliteit en instrumentalisme zijn niet voldoende om het hoofd te bieden aan ideologische krachten zoals IS. Maar die ideeën zijn er niet. Dat zag je ook tijdens de discussie over bed, bad en brood. De vraag had moeten zijn: wat zijn de voorwaarden voor een menswaardig bestaan? En niet: is dit een probleem dat kan worden opgelost met statistiek en wat kost dat? Goed en fout is een gevoelskwestie die te maken heeft met cultuur, achtergrond en morele opvattingen. Dat is niet allemaal uit te rekenen. Om koers te vinden in de complexe werkelijkheid heb je een moreel fundament nodig. Om dat te ontdekken is zelfkennis en zelfbewustzijn vereist. En juist daarmee is het zorgelijk gesteld in Europa. Hoe langer dit duurt, hoe gevaarlijker het wordt."
Mathieu Segers is universitair hoofddocent Europese integratie aan de Universiteit Utrecht. Hij is te zien in het Filosofisch Kwintet op zondag 2 augustus, 12.10 uur, NPO 1.