'Denken is een ambacht'

Kritisch denken is populair. Waarom zouden experts weten wat goed voor ons is, wat waar is en wat niet? Alsof we dat zelf niet kunnen bedenken of bij elkaar googelen. Dit ‘antiautoritaire scepticisme’ was ook Kees Kraaijeveld niet vreemd. In het Humanprogramma Kwartslag vertelt de psycholoog, filosoof en oprichter van De Argumentenfabriek, hoe hij, nadat hij als kind zijn geloof in God verloor, aan alles en iedereen twijfelde. ‘Denken deed ik zelf wel,’ zegt hij.

Dit veranderde toen hij als dertiger het essay ‘On the Value of Scepticism’ van Bertrand Russell las. Hierin stelt de Britse filosoof, historicus, wiskundige, logicus én Nobelprijswinnaar: ‘Het is niet wenselijk om iets te geloven als er geen grond is om aan te nemen dat het waar is.’ Dat klonk logisch voor scepticus Kraaijeveld. Vervolgens stelt Russell dat je als leek niet met goed fatsoen iets anders kunt beweren dan de experts. Dit zette Kraaijeveld op zijn plaats. Blijkbaar is wat experts weten meer waar dan wat jij als leek weet. Blijkbaar is er een waarheid en zijn er manieren om die te vinden. En de machine die we hiervoor hebben, zit in ons hoofd. Het is zaak die op de juiste manier te leren gebruiken. ‘Denken is een ambacht,’ stelt Kraaijeveld. ‘Je kunt het leren.’

Helder denken lukt alleen als je het orgaan waarmee je dat doet begrijpt. De mens is geen homo economicus, weten we dankzij het werk van psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. Onze beslissingen zijn zelden weloverwogen en onze opvattingen zijn weinig logisch. Irrationeel en onlogisch denken gaat razendsnel, automatisch en onbewust. Logisch en rationeel denken is hard werken.

‘De hersenen slurpen energie en moeten vlug met een bruikbare oplossing komen,’ zegt Kraaijeveld. ‘Het is handig om nieuwe informatie snel weg te zetten in een bekend structuurtje. Als je een slang ziet, past dat in het hokje “niet pluis”. Je voelt angst en stapt snel weg. Zo vergroot generaliseren je overlevingskans.’

Waar generaliseren onze voorouders hielp, voorkomt het nu vaak dat we helder denken. In de setting van een sollicitatie kan je beslissing beïnvloed worden door een vooroordeel over bijvoorbeeld buitenlanders. Dit vertroebelt je blik en bemoeilijkt de logische afweging die nodig is voor het vinden van de beste kandidaat.

De lijst met dit soort irrationele, automatische gedachten is lang. Zo zorgt het halo-effect ervoor dat we knappe mensen allerlei positieve eigenschappen toedichten. Door het beschikbaarheidseffect herinneren we emotioneel geladen gebeurtenissen beter. Hierdoor stappen we minder graag in een vliegtuig dan in een auto. Dit is gezien de kansen op een dodelijk ongeluk totaal irrationeel. De bevestigingsbias maakt dat we bewijs dat ons wereldbeeld onderschrijft als waardevol zien en de ontkenningsbias zorgt ervoor dat we bewijs dat het tegenspreekt wegwuiven. Samen leiden ze tot tunnelvisie en tot suboptimale beslissingen.

Het vereist zelfkennis en discipline om niet achter je automatische gedachten aan te rennen en je ratio aan het werk te zetten. Gelukkig is er ook gereedschap dat je van intellectuele luiheid kan afhelpen. Belangrijk hierbij is het in stukjes opknippen van je denkwerk. Kraaijeveld bedacht hiervoor vier o’s: observeren, ordenen, oordelen en overdenken. Het gaat erom dat je argumenten op de juiste manier verzamelt, ze structureert, ze tegen elkaar afweegt en terwijl je hiermee bezig bent constant reflecteert op het proces.

Dit werkt het best als je het uittekent. ‘Hierdoor zie je alle argumenten voor of tegen een stelling,’ legt Kraaijeveld uit. ‘Je kunt in een overzicht zien of je alle informatie hebt die nodig is voor een goed oordeel.’ De argumentenladders en -kaarten die hij hiervoor gebruikt, zijn te vinden op de site van De Argumentenfabriek en in Nooit meer de weg kwijt in je brein, het boek dat hij samen met Suzanne Weusten schreef. Een vergelijkbare methode is argument mapping van Tim van Gelder, hoogleraar filosofie aan de University of Melbourne. Ook handig is de rationality checklist van het Amerikaanse Center for Applied Rationality.

Interessant genoeg heeft helder denken weinig te maken met je iq. ‘Iedereen kan leren het denkgereedschap te hanteren,’ zegt Kraaijeveld. ‘Bij mensen met een hoog iq gaat dat misschien sneller, maar ze bedenken ook sneller een nieuw kletsverhaaltje. Slimme mensen komen met veel weg.’

Naast zelfreflectie en denkgereedschap is de juiste mentaliteit dan ook onmisbaar. Carol Dweck, hoogleraar psychologie aan Stanford University, spreekt van een gesloten mentaliteit en een groeimentaliteit. Heb je een gesloten mentaliteit dan zie je intelligentie als iets statisch en wil je vooral slim overkomen. Jouw wereldbeeld is het juiste en discussiëren doe je om te winnen. Met een groeimentaliteit denk je dat je intelligentie kunt ontwikkelen. Je wilt je wereldbeeld verbeteren en een discussie is een manier om dichter bij de waarheid te komen.

Je kunt een groeimentaliteit ontwikkelen, maar dat gaat niet ineens. ‘Ik vergelijk het met diëten en naar de sportschool gaan,’ zegt Kraaijeveld. ‘Het werkt niet als je op 1 januari begint en er drie weken later mee kapt, je moet langzaam je leefstijl aanpassen. Zo kun je ook werken aan je mentale leefstijl. Je leert het denkgereedschap gebruiken door het te trainen.’

Wat geldt voor het individu, geldt ook voor de samenleving. ‘Wetenschap, journalistiek en rechtspraak gebruiken dezelfde methoden,’ zegt Kraaijeveld. ‘Deze instituties doen precies dat wat je in je hoofd zou moeten doen om helder te denken.’

En daarom is het niet verstandig experts, die meesters zijn in het toepassen van denkgereedschap in hun vakgebied, consequent tegen te spreken.

Zondag 12 november is Kees Kraaijeveld te zien in Kwartslag, om 12.35 op NPO2. Kijk daarna terug via de link hieronder.