Wat betekent het om mens te zijn?

1901. Auto's waren er nog nauwelijks. Gegoede dames lieten zich in hun korset insnoeren. Stijlvolle mannen droegen hoge hoeden en liepen met wandelstokken. De slavernij was op de meeste plekken officieel afgeschaft en op een vrije dag kon je exotische mensen bezichtigen in speciale mensentuinen. Mensentuinen? Ja. Dit waren commerciële pretparken waar je naar De Wilden kon kijken. Achter een hek. Tentoongesteld. Bosjesmannen. Echte hottentottententententoonstellingen.

1901. De tijd waarin we vanuit Europa en Amerika met pen, papier en de bijbel de bush introkken om zieltjes te redden. Om, zoals mijn goed katholieke oma altijd zei, die arme zwartjes te helpen. Niet makkelijk, omdat de gedachte was dat ieders genetische materiaal, je natuur, je biologische DNA bepalend was voor jouw mate van beschaving en de hoogte van je IQ. Eens een dubbeltje altijd een dubbeltje. Zwart was dom en wit was slim.

In deze tijd wordt Margaret Mead geboren, in een vrijgevochten intellectueel gezin, in Philadelphia in de Amerikaanse staat Pennsylvania. Als klein meisje al stelt zij zich de vraag wat het betekent om mens te zijn. Wat moet je dan doen, wat moet je vooral laten, wat moet je weten?! Zij start als een van de eerste vrouwen een wetenschappelijke carrière en zal uiteindelijk wereldwijd de bekendste cultureel antropologe worden. In Amerika een van de invloedrijkste vrouwen. In mijn ogen een stoer wijf. Door hoe zij in haar levensstijl en gedachten niet bang was anders te kijken naar gevoelige onderwerpen.

Op 23-jarige leeftijd nam ze de boot naar de Samoa-eilanden. Niet om De Wilden als aapjes te bestuderen. Maar om van ze te leren. Ze leerde de taal en trok negen maanden op met een groep meiden, om te ervaren hoe zij hun pubertijd beleefden. Het verhaal in Amerika was dat de pubertijd een stressvolle aangelegenheid was, met, in goed Amerikaans, veel sturm und drang und weltschmerz. Niet alleen in Amerika overigens, en ook niet alleen toen. Ik weet nog goed hoe mijn dochter op haar twaalfde vertwijfeld aan mij vroeg: 'en wanneer gaat het nu beginnen?' Alsof ze onvermijdelijk op een dag wakker zou worden als een tegendraads wezen. Waarom? Omdat dat nu eenmaal hoort bij de pubertijd - komt door de hormonen. Dat is biologisch bepaald. Mead stelde zich rond 1920 de vraag of dit wel zo was. En op Samoa ontdekte zij dat pubers deze tijd ook vrij en relaxed konden doorleven.

Haar boek Coming of Age sloeg in als een bom. Niet alleen omdat zij hierin beschreef dat op Samoa een sexuele vrije moraal heerste waarbij pubers vrij waren om seksueel met elkaar te experimenteren. No stress, just seks, in goed Amerikaans, zeg maar. Een gedachte die de fantasie prikkelde in het Amerika van de jaren ’20. Maar ook vanwege haar conclusie dat teenagers, in New York en LA en North Carolina, geen stress hadden omdat ze pubers waren, maar vooral omdat ze Amerikaanse pubers waren.

Tekst loopt door onder afbeelding.

De puberstress ligt niet in de menselijke natuur besloten, zo liet Mead zien, maar wordt gevoed door de culturele context. Door hoe je hiernaar kijkt en hoe je hier met elkaar mee omgaat. Een in die tijd waanzinnig vernieuwende gedachte. En nog steeds. Mijn dochter is nu 15 en mijn zoon 14. Het concept dat je kunt kiezen of je chagrijnig en opstandig reageert op elkaar en de opmerkingen van je moeder, wordt toch met enige regelmaat ontvangen met 'whatever...' 

Maar goed. Zoals Margaret Mead liet zien; als er variatie bestaat in hoe de pubertijd er in verschillende culturen uitziet, en dit dus niet voor 100% in onze menselijke genen ligt vastgelegd: hoe zat het dan met het IQ, lag dat dan ook niet in ons DNA besloten? Zou dit ook meer nurture dan nature zijn? Zouden De Zwarte Wilden ook slimme en weldenkende mensen kunnen zijn, net als de dames in korset en de heren met hoge hoeden? Margaret Mead en haar collega's verlegden het discours van 'de wilden die moesten leren van de beschaafden' naar 'elke cultuur heeft wijsheid waarvan we kunnen leren', en dat is de basisfilosofie van het cultureel relativisme, van de culturele antropologie.

Zoals antropologen zeggen: mensen vormen cultuur en culturen vormen mensen. We leven in een wereld waar niks betekenis van zichzelf heeft. Alles is gewoon, elk gedrag bestaat en is niet van zichzelf goed of fout. Iemand een klap geven, is dat goed of fout? Fout? Nou, in sommige gevallen bijvoorbeeld een erg goed idee. Hangt van de context af; boksring, flauwgevallen. Of gewoon van de persoon. Mensen bepalen samen wat we waardevol en waardeloos vinden en vanuit deze waarden ontstaan spelregels, normen, die ons gedrag, onze behoeften en onze gedachten sturen. Mensen geven samen orde en betekenis aan de chaos van de wereld en als heel veel mensen hetzelfde vinden wordt het waar. Dat is antropologie in een notendop. Elke groep, elke cultuur heeft wijsheid waar we van kunnen leren.

Mead zette zich in voor social change en vrouwenrechten. Haar stem had grote invloed op de seksuele revolutie en droeg bij aan de BH verbrandingen van de Dolle Mina's. De grootste kritiek die zij kreeg was dat ze te radicaal was.

Wat ik in haar bewonder is de heldere en duidelijke taal die zij gebruikte in debatten. Wat vele quotes heeft opgeleverd die nog steeds veel worden aangehaald. Ik wil er drie uitlichten, omdat deze mij in mijn denken en werk elke dag sterk beïnvloeden.

'I have spent most of my life studying the lives of other peoples – faraway peoples – so that Americans might better understand themselves.'

Hoe waar. Pas als ik met afstand naar mezelf kijk, kan ik mezelf zien. Pas toen ik tijdens veldwerk in Botswana merkte hoe moeilijk ik het vond dat er altijd, dus al-tijd, ook als ik naar het toilet moest, mensen waren die me gezelschap wilden houden, uit nieuwsgierigheid en uit gastvrijheid, besefte ik hoe belangrijk privacy en alleen zijn voor mij is.

'I never saw my hometown till I went around the world.'

Met werkelijke afstand naar jezelf kijken is zo goed als onmogelijk. Je kijkt altijd vanuit jezelf naar jezelf. Vanuit je eigen context, je eigen normaal, je eigen culturele box. Daarom is het makkelijker om via de ander naar jezelf te kijken. Elke reis die je maakt, waarbij je je daadwerkelijk onderdompelt in het dagelijks leven van iemand anders en dus voorbij de all-inclusive-kroketten-resorts of de back-pack-trail kijkt, leer je via de ander over jezelf.

Dit is waarom ik reis. Om te leren wat het voor mensen betekent om mens te zijn. Wat het voor mij betekent om mens te zijn tussen mensen. Dat mijn manier van respect tonen ook maar een van de velen is. Dat een opvoedkundige tik voor de een logisch is en voor mij als misdadig voelt. Dat iemand aanraken tijdens een gesprek voor de een affectie tonen is en voor de ander #metoo. Door via de ander naar jezelf te kijken zijn er soms opeens zoveel opties van waarden, normen en gedragingen waaruit je kunt kiezen, dat wat normaal leek dat niet meer is. Nature. Nurture. Nature. Nurture.

Tekst loopt door onder afbeelding.

Dat wat eerst vreemd lijkt wordt na een tijdje heel gewoon. We hebben altijd een keuze, want niks heeft betekenis van zichzelf. En mijn gedrag en IQ zijn geen biologisch gegeven waar ik niets aan kan doen. Dat geldt voor pubers en voor volwassenen. Voor wit en voor zwart. Voor man en voor vrouw. Voor mensen en mensen. Dat is het antropologische kijken en denken waar Margaret Mead de basis voor heeft gelegd.

Antropologie maakt vertrouwd wat vreemd is en vreemd wat vertrouwd is. Telkens weer met nieuwe ogen kijken. Mooi vak hoor.

'Always remember that you are absolutely unique. Just like everybody else.'

Weet je wat ik denk dat ons menselijke drama is? Dat we allemaal weten dat we allemaal anders zijn, maar dat we daar allemaal bar slecht mee om kunnen gaan. Iedereen wil zichzelf zijn, uniek en authentiek, worden wie je bent. Maar wel een beetje normaal graag. Met de eeuwige vraag: wie bepaalt dat dan, wat normaal is? Ik? Jij? De Ander? Onze natuur? Moeten de slimmere, beschaafde mensen de barbaren tegen zichzelf en de rest van de wereld in bescherming nemen? Of kan iedereen hierin meepraten, omdat we allemaal mensen zijn, met ieder eigen inzichten, kwaliteiten en wijsheid. Niet meer of minder, maar wel anders.

Ik weet niet hoe het met jullie is, maar ik betrap mij ondanks al mijn goede voornemens regelmatig dat ik verschillende variaties op mijn eigen denken, creatief en prikkelend vind - maar dat wanneer de ander werkelijk anders is, het echt lastiger wordt. Zoals met de Amerikaanse Vietnam veteraan die ik vorige week sprak en die mij wilde overtuigen van zijn levensvisie: 'We better kill those muslims first, before they come into our house and start killing our wives and children en forbid us to eat pork. 'Wat betekent het om mens te zijn?

Moet ik mijn biologische driften erkennen en culturele antwoorden vinden om hier goed mee om te gaan? Kunnen we met onze nurture onze nature beïnvloeden? Of zijn mannen nu eenmaal betere leiders dan vrouwen? Ik denk dat we samen mensen kunnen zijn door te beseffen dat we altijd een keuze hebben. Over wat we zien en hoe we zien. Wat we denken en hoe we denken. Wat we doen en hoe we doen. Mead zei hierover: 'Het streven is naar culturen die meer blijdschap voortbrengen voor alle betrokkenen, minder agressie en meer emotionele stabiliteit, met ruimte voor ieders eigenheid, rechtvaardigheid, individuele vrijheid en gezamenlijk plezier'.

Gelukkig leven we niet meer in 1901, met mensentuinen en korsetten. Hoewel...

2018. Slavernij komt weer in allerlei vormen terug en is misschien wel nooit echt weggeweest. Moslimkinderen in Nederland krijgen regelmatig te laag schooladvies, want ja, moslim. Vrouwen verdienen nog steeds minder dan mannen voor hetzelfde werk. En we kunnen op toeristische safari's naar de binnenlanden van Thailand om De Padaung, beter bekend onder de scheldnaam longnecks, te fotograferen. Het korset zijn we kwijt, maar slechtzittende BH's en de sociale druk voor een beach-body-readyfiguur niet. En het is denk ik slechts een kwestie van tijd voor de mannen weer met hoge hoeden lopen.

En toch wil ik geloven dat we happier cultures kunnen vormen waarin iedereen tot zijn of haar recht kan komen. Naïef? Vast. Idealistisch? Zeker. Noodzakelijk? Nou. En. Of. We hebben veel om voor te knokken met elkaar: klimaat, voedselvraagstukken, vluchtelingenstromen, de groeiende kloof tussen arm en rijk, aardbevingen in Groningen. Als ik soms vastloop in de orkaan van belemmeringen, teleurstellingen en hopeloosheid denk ik aan deze laatste quote van Margaret Mead:

'Never doubt that a small group of thoughtful, committed citizens can change the world. Indeed, it is the only thing that ever has.'

Twijfel nooit of een klein groepje nadenkende, betrokken mensen de wereld kan veranderen. Absoluut. Het is onze enige optie.​