De vijand onder ons

De context van de vraag is tevens het onderwerp van het kerstnummer van het blad dat deze week in de schappen ligt. Schutte: ‘2014 was een vijandig jaar, met oorlogen aan onze Europese grenzen (Oekraïne, Midden-Oosten), een aanslag op een vliegtuig met overwegend Nederlandse passagiers, de vijand in ons midden in de vorm van jihadisten en potentiële terroristen. Dat wakkert allemaal angst aan, en maakt dat we misschien zelfs veel meer vijanden gaan zien dan er zijn.’

Aan de basis van dit alles ligt het idee van de onzichtbare vijand, altijd in ons midden, die op een goed gekozen moment zijn ware aard toont en daarmee alle bestaansvoorwaarden van onze beschaving aan het wankelen brengt.

Het angstvisioen van de vijfde colonne — dat resoneert in de cultuur. Het sterkste voorbeeld hiervan is James Ellroy’s briljante nieuwe roman Perfidia, waarin Japanse inwoners van Los Angeles na de aanval op Pearl Harbor slachtoffer worden van paranoia en geweld.

Ook de serie The Americans draait om het motief ‘de vijand onder ons’.

Het is de jaren tachtig. Reagan in het Witte Huis. De nucleaire wapenwedloop in volle gang. John Hinckley in de ban van Jodie Foster. FBI en CIA met speciale machten. Want het rode gevaar verspreidt zich als een brandend vuurtje, zelfs binnen de landsgrenzen.

Elizabeth en Phillip zijn twee Russische spionnen die zich diep undercover in Amerika vestigen. Ze nemen de identiteit van Amerikanen aan. Ze wonen als echtpaar met twee kinderen in de buurt van Washington. Overdag werken ze bij hun eigen reisbureau, ’s avonds zijn ze KGB-agenten.

De buurman van Elizabeth en Phillip is een FBI-agent die op KGB’ers jaagt. Voor hem breken gouden tijden aan. En dat echtpaar dat tegenover hem woont vertrouwt hij voor geen cent. De vraag waarom is niet eens relevant; hij ziet de vijand achter elke boom.

In The Americans ligt het vertelperspectief bij ‘de Amerikanen’, Elizabeth en Phillip. Met gevolgen voor de kijker: je kruipt gedwongen in de huid van deze Russische spionnen. En net als zij ben je genoodzaakt te worstelen met dubbele loyaliteiten, met de vloeibare grenzen van ‘identiteit’.

Elizabeth is ideologisch rotsvast, ze houdt van moedertje Rusland. Maar haar Phillip is minder zeker van zijn zaak. Na jaren in Amerika houdt hij steeds meer van de westerse leefstijl, van de vrijheid die hij en zijn kinderen genieten.

Verzoening met de vijand betekent in The Americans dat je berusting vindt in het idee dat ‘identiteit’ veranderlijk is. Je geeft iets van jezelf prijs wanneer je in de huid van de gevaarlijke ander kruipt. De winst is dat je leven niet meer wordt overheerst door angst en paranoia.

Phillip verzoent zich haast tegen wil en dank met de vijand. Goedbeschouwd wórdt hij de vijand, degene die hij instinctmatig haat.

Zijn dilemma: hij wil niets liever dan leven als een Amerikaan, mét Elizabeth op wie hij echt verliefd is geworden. Maar dat betekent wel dat hij haar dreigt kwijt te raken. Zij slaagt er maar niet in haar nieuwe identiteit te omarmen.

Voor haar blijft de vijand de vijand.

Gawie Weet Raad keert terug in de eerste week van 2015.