‘Waarom zou er een volmaakte mens moeten bestaan? Iemand de ‘wel meevalt’ vind ik een minimum.’ Zo reageert Frits Smid in een discussie bij Gawie Weet Raad op Facebook naar aanleiding van de filosofische kernvraag van Immanuel Kant, namelijk: wat is de mens?

De vraag en de reacties erop in deze sociale-mediadiscussie zijn actueel nu de Human/VPRO-televisieserie ‘De Volmaakte Mens’ vanaf 13 mei wordt uitgezonden. Hierin speurt schrijver en columnist Bas Heijne, tevens op 11 mei hoofdgast in een uitzending van OBA Live Filosofie, naar de toekomst van de menselijke soort.

Wat als?
In toekomstverhalen gaan schrijvers en cineasten graag aan de slag met allerlei scenario’s rond het uitgangspunt: wat als? Bijvoorbeeld: wat als aangeboren afwijkingen door genetische manipulatie tot het verleden zouden behoren? Wat wordt de mens dan?

Maar misschien werkt een ándere blik meer verhelderend, die van de Japanse meester Yasujiro Ozu (1903 — 1963) die zich in meer dan vijftig films systematisch had bezig gehouden met de vraag ‘wat is de mens?

Doorgaans worstelen zijn personages ermee hoe ze moeten leven in snel veranderende tijden. Neem Hirayama in Ozu’s laatste film ‘An Autumn Afternoon’ (1962). Kantoorklerk. Golfspeler. Luncht graag en lang en met veel sake met zijn vrienden Kawai en Horie.

Zure vrijster
Hirayama, van middelbare leeftijd, zit wel met een probleem: zijn dochter Michiko vindt maar geen man. Slechte zaak. Wat nu als zij gewoon bij hem blijft wonen, als ze een zure vrijster wordt zoals de dochter van Sakuma, hun oude leraar? Nachtmerrie. Dus is het zaak haar aan een man te helpen.

Maar hier zijn dilemma: kiezen tussen eenzaamheid (dochter getrouwd, het huis uit) en een bittere dochter (dochter ongetrouwd, jaren lang bij hem inwonend).

Kinderen verlaten altijd het nest, zegt Hirayama, waar z’n vriend Horie aan toevoegt: en ze laten wij ouderen dan gewoon achter.

Alleen
Voor Hirayama en zijn andere lunchvriend komt Hories ‘wijsheid’ evenwel leeg over. Die is immers pas getrouwd met een bloedmooie, jonge vrouw. Van eenzaamheid kan er bij hem geen sprake zijn. Hirayama is hard: kinderen laten je zo erg in de steek dat het ‘nauwelijks de moeite waard is ze op te voeden’.

De wijsheid van de oude leraar komt ter sprake: uiteindelijk leiden we ons leven alleen.

Kind kwijt
Dan lukt het toch een echtgenoot voor zijn dochter te vinden. Na het huwelijk probeert Hirayama zijn verdriet weg te drinken, en in het laatste shot van de film is hij alleen, zacht huilend.

Belangrijk is dat de tranen van Hirayama geen empathische reactie bij ons teweeg brengen, maar een gevoel van catharsis: de pijn van een ouder die zijn kind ‘kwijt’ is. Ozu vangt zo een diepere emotie, namelijk acceptatie van het feit dat alles van voorbijgaande aard is door de werking van tijd.

Teleurstelling ervaren
Dat is de mens in het werk van Yasujiro Ozu: inderdaad iemand die ‘wel meevalt’, die de pijn van teleurstelling ervaart, accepteert en daarom voorbereid is op wat de toekomst brengt.

Volgende week: de vraag ‘wat is de mens?’ zoals Ozu die onderzoekt in zijn grote meesterwerk ‘Tokyo Story’ (1953), die vanaf 14 mei in gerestaureerde vorm te zien is in het filmmuseum EYE te Amsterdam.