Eindexamens geschrapt, maar zijn ze überhaupt wel nodig?

"Waar het nu om gaat is dat het centraal eindexamen is geschrapt puur om gezondheidsredenen," zegt Rob Martens. Een terechte beslissing, vindt de hoogleraar Onderwijskunde.

De laatste keer dat een generatie middelbare scholieren geen centraal examen maakte en doorstroomde naar een vervolgstudie, was in 1945. Martens vindt het lastig te zeggen wat de verwachtingen zijn over deze generatie en of ze het wel gaan redden op hun vervolgstudie, maar noemt de situatie een 'volkomen ongevraagd experiment'.

Tekst gaat door onder afbeelding

Hij denkt dat het best zal meevallen, doordat veel leerlingen voldoende kennis hebben om door te kunnen stromen. "Door deze maatregel worden er meer leerlingen doorgestuurd naar een vervolgopleiding. Er zal milder worden gekeken."

Martens vindt overigens niet dat centrale eindexamens afgeschaft moeten worden, "maar het biedt wel de mogelijkheid om na te denken hoe het anders kan. Leer je echt iets als je enkel leert omdat het getoetst wordt? De motivatie van leerlingen is dan niet hoog."

Jan Bransen, schrijver van het boek Gevormd of vervormd? Een pleidooi voor ander onderwijs, herkent dat wel uit zijn eigen middelbare schooltijd. "Van april tot juni deed ik mijn best voor de eindexamens, maar verder gooide ik er met de pet naar," vertelt de hoogleraar Filosofie van de gedragswetenschappen. "Het gewicht van eerdere prestaties weegt bij schoolexamens zwaarder; het is lastig om lage cijfers nu nog op te krikken. Dat kan nadelig zijn voor sommige scholieren."

Rob Martens ziet het juist als voordeel, doordat het eindexamen nu geen momentopname is. Wel hangen er wat nadelen aan het feit dat scholieren nu enkel op advies van hun docent en de scores van hun schoolexamen slagen. "Zo kunnen leerlingen met een migratie-achtergrond of laagopgeleide ouders een lager niveau krijgen toegewezen. Talenten worden onderschat."

Tekst gaat door onder afbeelding

Zoals eerder genoemd is Martens niet voor afschaffing van de eindexamens, maar toch zet hij er al jaren zijn vraagtekens bij. "Teaching to the test lijkt de norm te zijn in het onderwijs." Daarmee bedoelt hij dat leraren hun lessen gaan afstemmen op de toetsen die worden afgenomen en enkel de stof behandelen die op het examen wordt gevraagd, door hun leerlingen veel oefenopgaves te laten maken. "Zodat leerlingen uiteindelijk zo hoog mogelijke resultaten behalen. Scholen gebruiken die resultaten weer om zich bij de Onderwijsinspectie te etaleren als goede school. Het gevaar is dat scholen toetsen, die bedoeld zijn om de individuele voortgang te meten, gaan gebruiken als kwaliteitsmaat."

Hij vindt dat je niet speciaal moet gaan trainen om een examen te halen. "Een toets moet een eerlijke meting zijn, om vast te stellen of iemand voldoende kennis heeft opgedaan." Daarnaast vindt Martens dat je niet moet leren om een examen te halen, maar omdat je iets wil weten en interessant vindt. Jan Bransen vult aan: "Leren is de is standaardinstelling, maar schools leren is suf. Leerlingen willen hun vaardigheden ontplooien, maar helpen toetsen daarbij? Examens zijn enkel een graadmeter om te toetsen wat iemands kennis is."

Daarom is talentontwikkeling met lucht en speelruimte nodig, vindt Martens. "Scholen moeten niet met een toets in je nek hijgen, maar meer vertrouwen op interesses als graadmeter en richtsnoer. Het feit dat zoveel leerlingen met tegenzin leren en school zien als verplichting, is talentverspilling."

Hij noemt het Agora-onderwijs als goed voorbeeld, een school zonder vakken en cijfers, waarbij leerlingen veel meer leren vanuit hun eigen interesse met zogenoemde challenges. 'Toetsen als proefwerken en overhoringen kent Agora niet. Coaches geven wel de hele dag door feedback. Volgens de pedagogische richtlijnen is het geven van feedback een vorm van formatieve toetsing,' zo leggen de bedenkers van de onderwijsmethode uit op hun website. 

Tekst gaat door onder afbeelding

Toch moeten ook binnen Agora centrale eindexamens gemaakt worden, maar het is mogelijk om dit op verschillende niveaus te doen. Een goed plan, vindt Rob Martens. "Nu bepaalt je slechtste vak het resultaat op je diploma. Maak van examens maatwerk, zodat leerlingen het Engels-examen op vwo-niveau en het wiskunde-examen op vbmo-niveau kunnen doen. Zo pers je niet iedereen door dezelfde demotiverende mal met weinig keuzevrijheid."

Ook Jan Bransen vindt dat het onderscheid tussen niveaus moet verdwijnen. Daarnaast moeten leerlingen niet meer dan drie dagen per week op school zitten, maar ook in de praktijk leerwerk opdoen, vindt de hoogleraar Filosofie die pleit voor ander onderwijs. "Op school ben je bezig voor later, maar leerlingen zien daar de zin en waarde niet van. Tijdens stages klaren ze enorm op, omdat ze ontdekken wat zij kunnen bijdragen aan de wereld," merkt hij. "Dat leer je niet op school en daarom moet het onderwijs drastisch op de schop! De hele setting en manier van lesgeven doet leerlingen meer kwaad dan goed."

Martens vindt dat het onderwijs moet aansluiten bij interesses. De hoogleraar Onderwijskunde is dan ook voorstander van een maatwerk-diploma, waarin de essential skills zijn afgesproken om te zien of iemand bepaalde vaardigheden in de vingers heeft.

"Je moet eindexamens zeker niet acuut afschaffen, want het hele onderwijssysteem – zowel in het basis- als voortgezet onderwijs – is nu ingericht op toetsing. Scholieren zijn op hun achttiende al meer dan 4.000 keer getoetst," zo beweert hij. "Alles in een keer omgooien, kan niet. Je moet op langere termijn kijken of het nog bij deze tijd past."

Tekst gaat door onder afbeelding

Bransen is voor het afschaffen van eindexamens, omdat ze in hun huidige vorm niet voldoen. "Dat heeft ook nooit voldaan. Op een toets van tien vragen kan ik vier vragen fout hebben. Iemand anders kan ook zes vragen goed hebben, maar heeft misschien vier compleet andere vragen fout. Het diploma suggereert dat wij dezelfde kennis hebben en vergelijkbaar zijn, maar dat is niet zo. We kijken nu alleen naar de score, maar we moeten het vaststellen met een echte prestatie."

"Er wordt nu gezegd dat iemand op basis van een aantal vieren gezakt is, terwijl hij ook een aantal negens voor zijn examens heeft behaald. Je krijgt een diploma voor de gehele opleiding, maar niet voor je vakken." Net als Martens is Bransen groot fan van maatwerkdiploma's. "Je moet studenten toestaan om een portfolio op te bouwen: op welk niveau beheersen ze een bepaalde competentie?"

Volgens Bransen zou het moeten gaan zoals bij een talentenjacht. "Een jury komt samen tot een beoordeling en bepaalt of iemand wel of niet door mag. Waarom hanteren we die methode niet ook op scholen?"

Ook is hij geen voorstander van diploma's. Volgens Bransen is het diploma niet meer dan een overgangsrapport. "Als je een half jaar een studie volgt, doet het er niet meer toe of je 'm hebt gehaald. Het belangrijkste is dat je weet of je binnen die opleiding past. Ook suggereren ze dat het leren klaar is, maar in feite ben je nooit klaar met leren."

"Doordat de centrale eindexamens nu vervallen, hebben veel leerlingen al hun tas aan de vlag gehangen en zien ze dit als een extra lange vakantie," merkt Rob Martens op. Om niet stil te blijven zitten, geeft hij als tip aan beginnende studenten om eens op de website van hun vervolgopleiding te kijken of te bellen met de studiecoach, om erachter te komen wat de onderwerpen zijn die in het eerste jaar worden behandeld.

"Zo weet je welke kennis je moet hebben en kan je je daar – vanuit jouw intrinsieke motivatie – al wat in gaan verdiepen, door bijvoorbeeld te kijken naar YouTube-docenten. Ik hoop dat dat veel gaat gebeuren."

Ook veel opleidingen zeggen dat leerlingen zich geen zorgen hoeven te maken doordat ze geen centraal eindexamen hebben gehad. Zij zullen zorgen voor een goede overdracht, eindigt Martens. "Als het problematisch blijkt, kan je gewoon beginnen. Als je iets niet hebt opgepakt op school, repareren zij dat."