Waarom voorbeeldfiguren zo belangrijk zijn voor humanisten

‘Ik ben niet zo’n volgzaam type.’ ‘Ik heb geen voorbeeldfiguur nodig, want ik ben zelfstandig en autonoom.’ Joachim Duyndam krijgt vaak verbaasde en zelfs verontwaardigde reacties van zijn studenten als hij hen vraagt een paper te schrijven over een zelfgekozen voorbeeldfiguur die hen inspireert.

“Als docent moet ik veel weerstand overwinnen wanneer ik de belangrijke betekenis van voorbeeldfiguren in ons leven wil bespreken,” zegt Duyndam. Net als in onze podcastserie Wat blijft probeert Duyndam zijn studenten bij te brengen wat we kunnen leren van de levens van voorbeeldfiguren. “Voorbeeldfiguren kunnen ons helpen bij het maken van moeilijke keuzes, steunen bij tegenslag in het leven, inspireren om je in te zetten voor een belangrijk doel of de weg wijzen naar een zingevend leven.”

Voorbeeldfiguren en necrologieën

Maar hoe kun je op een goede manier een inspirerend iemand volgen? Wat pik je op uit iemands leven en wat laat je buiten beschouwing? “Het leven heeft vaak bepaalde kantelmomenten. Dit kunnen belangrijke keuzes zijn die mensen hebben gemaakt, of dingen die iemand overkomen zijn, zoals een vreselijk ongeluk,” zegt Duyndam. “Die kantelpunten zijn beslissend voor het leven van iemand, maar ze hebben vaak ook iets herkenbaars voor andere mensen. Door die markante aspecten te laten zien, en vooral hoe iemand daarmee omgaat, begrijp je hoe iemand een belangrijk of inspirerend figuur kan zijn.”

Biografieën kunnen die inspirerende waarden of kanten van mensen laten zien. “Een necrologie is eigenlijk een soort korte levensbeschrijving van mensen die overleden zijn,” zegt de hoogleraar. “Zo schreef ik een In memoriam voor de Amsterdamse filosoof, Theo de Boer, die een grote inspiratiebron voor mij was, en ís. Hierin omschreef ik hoe hij mij als leraar geholpen heeft in de filosofie en wat hij verder voor mij betekend heeft.”

Tegelijkertijd gaat volgens Duyndam de strekking van zo’n levensbeschrijving verder dan alleen het leven van de persoon zelf. “Het In memoriam van De Boer laat ook zien: wat is een goede begeleider of een goede docent? Het antwoord daarop demonstreer ik aan de hand van het concrete leven van De Boer.

"De manier waarop hij mij begeleidde tijdens mijn scriptie en proefschrift probeer ik nu zelf toe te passen bij mijn eigen studenten,” zegt Duyndam. “Daarom is het zo belangrijk om ook levensbeschrijvingen van overledenen, necrologieën, te lezen of te beluisteren. Niet alleen om iemand van de vergetelheid te redden, maar vooral omdat deze verhalen na de dood inspirerend blijven voor anderen.”

© Carola68/Pixabay

Hoe volg je een voorbeeldfiguur?

Voor Joachim Duyndam was de Amsterdamse filosoof Theo de Boer een voorbeeldfiguur. “Een voorbeeldfiguur is iemand die bepaalde waarden wáármaakt,” zegt Duyndam. “Neem bijvoorbeeld Nelson Mandela. Hij realiseerde in zijn leven op een voorbeeldige manier algemene waarden zoals vergevingsgezindheid, moed en rechtvaardigheid. Hij interpreteerde deze waarden en paste deze concreet toe door op zijn eigen manier moedig, rechtvaardig en vergevingsgezind te zijn.”

Hoe kunnen wij vervolgens geïnspireerd raken door Mandela? “Dat betekent dat wij worden aangemoedigd om deze waarden zelf, op onze eigen manier, waar te maken in ons eigen leven,” zegt Duyndam. “Mandela toonde de waarden als moed, rechtvaardigheid en vergevingsgezindheid, en hij deed dat autonoom en authentiek,” zegt Duyndam. “Vervolgens moet je de waarden die Mandela in zijn context toepast, vertalen naar jouw context. Niet door de toepassing van Mandela te imiteren, maar door zelfstandig te oordelen, de inspiratie toe te eigenen, en dezelfde waarden creatief te vertalen naar jouw eigen leven.”

Een onafhankelijke relatie met voorbeeldfiguren

Toch is volgens Duyndam die creatieve vertaalslag nog een hele uitdaging voor veel mensen. “Het is nu eenmaal menseigen om een kuddedier te zijn. De mens is een kuddedier, maar wil dat niet weten. In dat laatste zit het venijn, het niet willen weten. Daardoor verhouden mensen zich vaak op een soort afhankelijke, imiterende manier tot diegenen die ze bewonderen,” zegt Duyndam.

“We kunnen wel inspiratie lenen van deze rolmodellen, maar vanuit humanistisch perspectief vind ik het heel belangrijk dat mensen streven naar een autonome relatie,” zegt Duyndam. “De betekenis van de waarden die het voorbeeldfiguur representeert kunnen jou inspireren om dezelfde toepassing te maken. Maar het gaat om het vinden van een eigen toepassing van de waarden die op een voorbeeldige manier worden gedemonstreerd. Dát is autonomie,” zegt Duyndam.

Dat verschil tussen imitatie en inspiratie is van wezenlijk belang volgens Duyndam. “We komen allemaal als kind ter wereld en zoeken ons een weg naar volwassenheid. Als kind begin je gewoonlijk met imitatie, maar hoe ouder je wordt, hoe meer jouw eigen interpretaties en toepassingen moeten ontdekken over de waarden in het leven,” zegt Duyndam. “Het is een strijd om je los te rukken van de druk van buitenaf, of althans die druk te weerstaan, en jezelf te behoeden voor kuddegedrag.”

Hier biedt het humanisme een uitweg. “Het humanisme probeert mensen individueel en gezamenlijk weerbaar te maken tegen de slaafsheid van kuddewording, meeloperij en napraten van wat aangepraat wordt,” zegt Duyndam. “Het gaat om geestelijke weerbaarheid, zoals Jaap van Praag, grondlegger van het hedendaagse humanisme, ooit omschreef."

"Je hebt veerkracht nodig om imitatie te weerstaan en eigen interpretaties te vormen. Voorbeeldfiguren en een creatieve verhouding daartoe, dragen bij aan geestelijke weerbaarheid. Door ons tot zo’n voorbeeldfiguur te verhouden worden we ook een beetje onderdeel van de humanistische traditie.”

Een humanistische visie

“Het belang van voorbeeldfiguren niet willen inzien is een onderschatting, maar het heeft ook te maken met een zekere overschatting,” zegt Duyndam. “Onze cultuur is namelijk sterk bepaald door het christendom. Daarom denken we bij een voorbeeldfiguur al gauw aan Jezus van Nazareth als hét ultieme voorbeeld aller voorbeelden.”

Toch moeten humanisten een eigen leven opbouwen zonder opperwezen, zoals een god. “Ze proberen zichzelf te vinden en te herkennen in andere mensen,” zegt Duyndam. “En die voorbeeldfiguren hoeven niet een soort bovenmenselijk kaliber te hebben. De meeste inspirerende mensen zijn van vlees en bloed, met goede en minder goede kanten," zegt Duyndam. “Ook zij hebben beperkingen, net als wij allemaal. Verder zijn ze niet in hun eentje voor alle domeinen van ons leven voorbeeldig. Zo heb ik als docent andere voorbeeldfiguren, dan als vader voor mijn kinderen, of als vriend voor mijn vrienden. Tenslotte zijn voorbeeldfiguren tijdelijk, je kunt op hen uitgekeken raken.”

Juist deze beperktheid maakt hen geloofwaardig en bereikbaar, stelt Duyndam. “Want hoe kun je nou een soort heilige worden? Een voorbeeldfiguur is wel een maatje groter dan jezelf, zodat je ervan kan leren. Maar als iemand onfeilbaar is dan werkt diegene niet inspirerend, maar juist frustrerend.”

© Joachim Duyndam/UvH

Luister Wat blijft

In de podcastserie Wat blijft volgen interviewers als Coen Verbraak, Floortje Smit en Clairy Polak het spoor terug van recent overleden Nederlanders. Ze stellen de vraag wat dierbare overledene écht hebben betekend. Wat kunnen we leren van hun leven? En hoe leven zij voort?

Dit vind je ook interessant