Waargebeurde misdrijven: tussen feit en fictie

‘Van God los was destijds denk ik een van de eerste films die geïnspireerd is op een waargebeurd verhaal,’ zegt Pieter Kuijpers. Hij is regisseur en oprichter van productiehuis Pupkin. Jaren later maakte hij de serie Van God Los met tientallen afleveringen, gemaakt door allerlei verschillende scenarioschrijvers en regisseurs: ‘over moordzaken die we fictionaliseerden’.

Wytzia Soetenhorst was researcher voor de serie Van God Los. Ze werkte mee aan veel films en documentaires, zoals Rampvlucht, en een serie over de moordenaar van Marianne Vaatstra. Haar uitgebreide, feitelijke onderzoek diende als basis voor het verhaal van de scenarioschrijver en regisseur van een aflevering. ‘Wat mij aantrekt in true crime is de dunne lijn tussen beschaving en misdaad. Mensen zeggen vaak dat ze iets nooit zouden doen terwijl je dat niet kan zeggen. Je weet het niet.’

Rekkelijken en preciezen

Soetenhorst vertelt dat er geregeld discussies ontstonden in het maakproces. Hoe maak je fictie over waargebeurde misdrijven? De filmmakers hebben verschillende opvattingen over hoe ver je mag gaan met het aanpassen van feiten, zegt Soetenhorst. Ze noemt ze ‘de rekkelijken en de preciezen’. ‘Ik hing dan altijd het precieze pietje uit.’

‘Dingen kunnen zich in het collectieve geheugen nestelen,' vreest Soetenhorst. ‘Zolang je iets maakt over waargebeurde verhalen, heb je verantwoordelijkheid. Dat geldt voor iedereen: van de researcher tot uiteindelijk de omroep die het uitzendt. Zeker bij true crime. Je kan niet eindeloos zaken combineren en verzinnen. Scenaristen en regisseurs willen vooral gewoon de mooiste film maken. Ik vind dat je heel kritisch moet blijven met elkaar.’

Feitelijk vonnis in fictieserie

Op het einde van elke aflevering van Van God Los komt het vonnis van de veroordeelde in de moordzaak in beeld. ‘Dan kan je dus niet rommelen in die zaak. Ik weet nog dat er bij een aflevering was bedacht dat een personage een briefje in de fik zou steken en in een brievenbus zou gooien. Maar je kan in een zaak niet plotseling brandstichting erbij verzinnen. Dan is het geen doodslag maar moord, en hebben we een probleem. De straf op het einde klopt dan niet meer.’

Waarom kozen de makers voor het feitelijke vonnis in een fictieve serie? Daar wringt af en toe de schoen, ziet ook Kuijpers. ‘De film is geïnspireerd op een zaak. Die fictionaliseren we, maar we houden het emotioneel zo dicht mogelijk bij de realiteit. We gebruiken de veroordeling van de originele zaak. Dat versterkt dat gevoel van waargebeurd.’

Verwachtingen van nabestaanden

Het team van Van God Los sprak niet met de nabestaanden van het slachtoffer in het misdrijf. Ze namen ook geen contact op om ze op de hoogte te stellen van de aflevering. Althans niet direct. Je schept namelijk verwachtingen, zegt Kuijpers. ‘En om die niet te creëren, kan je denk ik beter zeggen: we gaan gewoon niet direct in contact.’

‘Ik vond dit lastig bij Van God Los. Nabestaanden hebben niet gevraagd om deze serie,’ zegt Soetenhorst. ‘Voor hun rakelen we een heleboel weer op. Als het te vers is, moet je het eigenlijk niet willen maken. We probeerden niet heel erg op de sensatie te gaan zitten. Achteraf zeiden mensen vaak dat het klopte wat we hadden gemaakt.’

"‘Geïnspireerd’ geeft meer vrijheid"

Aan het begin van elke aflevering van Van God Los staat niet dat het is ‘gebaseerd op’, maar juist is ‘geïnspireerd op’ waargebeurde misdrijven. Kuijpers: ‘Dat is een bewuste keuze. Bij het woord ‘gebaseerd’ heb ik het gevoel dat ik letterlijk moet vertellen wat er gebeurd is. ‘Geïnspireerd’ geeft mij iets meer vrijheid.’

‘Veel weten we niet,’ vult Soetenhorst aan. ‘We weten niet precies wat er door iemands hoofd ging. We kunnen ons alleen zo veel mogelijk proberen in te denken. Dankzij het woordje 'geïnspireerd' kan dat. Soms weten we niet of iets echt is gebeurd, maar we denken dat het had kunnen gebeuren.’ 

Soetenhorst concludeert: ‘Je hebt de plicht om helemaal in de mensen te duiken en alles van ze te willen weten. Als je dat hebt gedaan, laat je je inspireren om het verhaal te schrijven.’

Meer Medialogica over true crime