Is de aarde een soort Ark van Noach die maar een maximum aantal levende wezens kan dragen? Voorafgaand aan de aflevering over Overbevolking van Het Filosofisch Kwintet, spraken we met Kiza Magendane.
‘Wij worden in dit land bang gemaakt. Heel erg bang. Want de Afrikanen komen. Vijftig jaar geleden waren er meer Europeanen op aarde dan Afrikanen. Over vijftig jaar zullen er vier keer zo veel Afrikanen als Europeanen zijn. Dit demografische inzicht wekt de dominee in ons op.’
Dat schreef Kiza Magendane begin dit jaar in NRC. Hij ontkent het probleem van overbevolking niet, maar vindt dat de discussie erover verkeerd gevoerd wordt.
‘De consequenties zijn zeer zichtbaar in steden als Kinshasa of Johannesburg waar ik recent was. Niemand heeft voorzien dat het menselijk aantal zich op zo’n exponentiële manier zou ontwikkelen. In 2050 zal 60 procent van de mensen in Afrika in de stad wonen. Jongeren zijn hongerig naar werk.
Er is geen goede gezondheidszorg en infrastructuur. Dan krijg je jungle-achtige situaties. Het ecologisch probleem kun je niet negeren en daarnaast is het een sociaal en politiek probleem. Er komen spanningen als mensen geen brood hebben. Of mensen willen of niet, we zullen dat gesprek moeten voeren.’
‘Overbevolking is een westerse politieke term, alsof sommige mensen minder recht op het leven hebben. Ik heb kritiek op het dogma dat je paspoort invloed heeft op het type leven dat je krijgt. Als we ons zorgen maken over bevolkingsgroei gaat het zelden over westerse landen.
Volgens mijn berekening wonen er per vierkante kilometer vierhonderd mensen in Nederland. In Congo - waar ik geboren ben - zijn dat er veertig. Als je het zo bekijkt is Nederland overbevolkt.’
‘Als we het hebben over te veel mensen op aarde, dan moeten we het ook hebben over wie er een grotere ecologische voetafdruk heeft. Wie consumeert meer vlees? Wie stuurt meer CO2 de lucht in? Het gaat over veel meer dan bevolkingsgroei alleen, maar ook over de manier waarop we de wereld indelen en organiseren.
Er zijn meerdere factoren waarom mensen in Afrika meer kinderen krijgen, dat heeft met cultuur te maken en met economie. Economische vooruitgang kan indirect bijdragen aan de afname van de bevolking. De focus ligt nu op cultuur, op maakbaarheid, alsof de pil een wondermiddel is. Maakbaarheid is een modernistisch keurslijf met een sjabloon van ontwikkeling.’
Kiza Magendane is ondernemer en freelance schrijver voor onder meer NRC, De Kanttekening en De Groene Amsterdammer. Magendane studeerde politicologie in Amsterdam en werkt aan zijn eerste boek over de Nederlandse identiteit.
'Niet iedereen hoeft hetzelfde pad te bewandelen als West-Europa en Noord-Amerika. Er heerst het idee dat de middenklasse in Afrika ook heel veel vlees zal willen eten omdat ze rijker worden. Maar dat hoeft helemaal niet. Ze kunnen daar nu sneller slimmere keuzes maken, bijvoorbeeld met een vegetarische revolutie.
Veel Afrikaanse landen hebben meteen de stap naar de mobiele telefoon gemaakt zonder tussenstap van fax of vaste telefoon. Dat type denken hebben we nodig. Landen als China en India maken op hun eigen manier een economische ontwikkeling door zonder een sjabloon uit het westen over te nemen.'
'Onderwijs en duurzame economische groei zijn de oplossing. Ik vind het niet goed als mensen zeven kinderen krijgen, maar ik vind het ook niet goed als wij vanuit een moreel dogma de conditie van de anderen niet snappen. Ik ben terughoudend met de arrogante houding die wij in het westen soms hebben ten opzichte van de ander. Ik wil betogen dat we met symptomen bezig zijn, terwijl het werkelijk probleem in het systeem zelf ligt.
Ik geloof bovendien in de menselijke inventiviteit. Hoe Israël nu in water uit de regio voorziet had niemand kunnen bedenken, terwijl Zuid-Afrika daar juist mee worstelt omdat er te weinig kennis is. Ik denk dat we naast een mentale omslag veel kunnen hebben aan de biotechnologische revolutie.'
'Waarom durft Europa niet te investeren in internationale economische solidariteit en het aanpakken van de wereldwijde ongelijkheid? Vanuit medemenselijkheid, maar ook uit eigenbelang op lange termijn, zal je dat gesprek moeten voeren. Dat eigenbelang is niet zozeer dat je die Afrikanen nodig hebt, maar meer dat hun ellende verbonden is aan jouw plezier.
Ik zie Europa als een kasteel en Afrika als een woning in brand. Als je vanuit dat kasteel kijkt, dan hoef je je geen zorgen te maken over wat daar gaande is. Maar ik denk dat diegene die in het kasteel zit meer morele verantwoordelijkheid heeft. Onze bedrijven in het westen profiteren van wat daar gaande is.
De grondstoffen uit Afrika zitten in onze telefoon en elektrische auto. Vanuit het hele brede perspectief en ook historisch kun je er niet omheen dat je verbonden bent met de ellende daar. Dan heb je ook een verantwoordelijkheid.'
Samen met filosoof Ingrid Robeyns, ethicus Marc Davidson en historicus Philipp Blom was Magendane te gast bij Het filosofisch kwintet over Overbevolking. Het was de opening van een seizoen waarin we keken hoe historici in 2050 zouden terugkijken op ons doen en laten van nu.