Waarom we minder vrij zijn dan we denken

'We associëren vrijheid tegenwoordig met kunnen doen wat we willen doen. Leven en laten leven. Dat is een oud levensgevoel: Je kunt de hele geschiedenis van de moderniteit, beginnend in de zestiende eeuw, als een bevrijdingsbeweging zien. Door de wetenschappelijke en later de industriële revolutie zijn we bevrijd van de beperkingen van de natuur en ook van bijgeloof. Daardoor hebben we een gezonder leven, meer vrije tijd en controle over de inrichting van ons leven.

'Naast de wetenschap en techniek heeft ook de politiek ons bevrijd. De politieke rechtsstatelijke revolutie heeft ons vrijgemaakt van de aristocratie, de macht van de adel en later de macht van de staat. Er is nog nooit zo’n vrije samenleving geweest als die van het moderne westen.

'Vanaf de jaren zestig leven we ten vierde ook nog in een bevrijdingscultuur  waarin we autoriteiten steeds meer zijn gaan betwijfelen. We betwijfelen tegenwoordig zelfs het schooladvies van de leraar, en bij de huisarts willen we een doorverwijzing nadat we zelf hebben gegoogeld. Hoe langer, hoe meer, denken we bij vrijheid vooral: Als ik maar gewoon zelf bepaal wat ik wil, ben ik vrij.

'Dat is opmerkelijk. Het kiezen is voor ons belangrijker dan de inhoud van die keuze. Voor een filosoof als Aristoteles zou dat ongehoord zijn. Het leven zou volgens hem moeten draaien om het 'goede' en niet om wat jij zomaar 'wil'. Ik denk dat hij daarin gelijk had. Je moet vrijheid zien in relatie tot ethiek. Wie vrij is, neemt ook verantwoordelijkheid, liefst meer dan strikt nodig.'

Tekst gaat verder na afbeelding

© Victoriano Izquierdo/Unsplash

Zijn we inderdaad zo vrij als we denken?

'Nou, nee. We zijn geobsedeerd door onze eigen keuzes, maar als je eerlijk kijkt, zie je dat veel mensen achter elkaar aan lopen. Kijk naar studiekeuzes. De meeste studenten kiezen voor bedrijfskunde, veel anderen voor psychologie of rechten. We denken dat vrije studiekeuze heel belangrijk is, maar we kletsen elkaar voor een belangrijk deel na. 

'Er cirucleren ook allerlei mythes overwat je met zulke studies zou kunnen doen. Maar in de praktijk kan dat tegenvallen. De studiekeuzevrijheid levert in praktijk niet werkelijke vrijheid op. Er zijn beroepen waarmee je én meer verdient, én zinvol bezig bent. Denk aan tandartsen, langdurige verpleging, of zelfs leraar Nederlands. Waarom kiezen mensen dan toch voor massastudies uit 'vrije wil'?

'We wanen ons heel vrij, maar misschien zitten we wel in een collectieve blikvernauwing. Hetzelfde geldt voor het betwijfelen van autoriteit. Mensen dachten dat ze daarmee vrij zouden worden, wat natuurlijk voor een deel ook waar is. Maar het probleem is dat modes en collectieve dynamiek via de achterdeur binnenkomen. Mensen hebben 'innerlijke rechters', en de neiging om zichzelf te controleren. We denken dat we alle controlemechnismen afschaffen, maar onze aard is dat we onszelf censureren.

'We zijn daar echt behoorlijk over in verwarring. Kijk naar de cijfers over burn-out, mensen kunnen echt onbarmhartig naar zichzelf kijken. Dat is alleen maar erger geworden sinds iedereen zichzelf het liefst als autonoom individu ziet. Zonder nou al te nostalgisch te worden denk ik dat kerk en familie ons op dit punt weerbaar maakten, vroeger.'

Moeten we dan weer terug naar vroeger, en onvrij willen zijn?

'Het kan inderdaad bevrijdend werken als we ons wél durven overgeven aan ogenschijnlijk onvrije structuren. Een goede trainer is niet bezig met vrijheid, maar met vorming. Wie gevormd is, de standaarden beheerst, heeft keuzes en vrijheid. Als je doet alsof iedereen al vrij is, dan eindig je met minder mogelijkheiden.

'Dat is de paradox van de vrijheid. Om volledig tot bloei te kunnen komen, heb je gebondenheid en feitelijke onvrijheid nodig. Denk aan de regels die je als ouder moet opleggen aan je kind.'

Hoe lang houden we dit dan nog vol?

‘We zien nu dat het project van bevrijding op z'n grenzen stuit. Kijk naar de uitbuiting van de natuur. We zien momenteel een sterke beweging die met het idee dat we onderdeel zijn van de natuur, de natuur proberen te beschermen. Ik ben benieuwd hoe lang bedrijven als Shell, Bayer en vergeet ook Google niet, zich nog verdedigen voor hun ecologische voetafdruk. Alles wijst erop dat ze hun bedrijfsmodel moeten veranderen.

'Op dit punt ben ik hoopvol, maar historische omwentelingen kunnen decennia in beslag nemen. In ieder geval denk ik dat de allergrootste omwenteling er een is die de mens weer uit het centrum van de kosmos haalt.'