Het gevaar van polarisatie

'Een goede metafoor voor het weefsel dat de samenleving nu kenmerkt is volgens mij die van Peter Sloterdijk. Sinds de jaren tachtig zijn we allemaal kleine individuele celletjes geworden waarin ieder individu zit opgesloten, zoals schuim. We kunnen elkaar zien, en er is wel verbinding, maar het is ook vluchtig. Je kunt het zo uit elkaar slaan.

'We zijn natuurlijk met elkaar verbonden door onze politieke democratie. Toch zijn we meer en meer een gelegenheidsgezelschap geworden dan een samenleving. In grote steden levert dat garderobegezelschappen op, zoals Zygmunt Bauman dat noemt. We hangen onze jas aan dezelfde kapstok als we naar de film gaan, kijken naar dezelfde voorstelling, lachen om hetzelfde, en zijn heel even via die film verbonden. Maar na afloop verdwijnen we allemaal weer de grote anonieme stad in en zien we elkaar nooit meer. Het is allemaal niet heel erg hecht.'

Tekst gaat door na afbeelding

'Dat komt volgens mij mede door het verdwijnen van een aantal hele vaste structuren. Kijk naar de verzuiling, met alle verbanden waarin mensen samenkomen, als de familie, kerk, buurt, de vaste positie bij een bedrijf waar je tientallen jaren werkt, politieke partij, vakbond... Doordat we nu de vrijheid hebben om alle kanten op te gaan, hebben we ook minder die vastigheid. We staan er allemaal een beetje alleen voor. En nu hebben we het idee dat het toch wel wat koud is buiten zonder jas, in je eentje.

'Volgens mij komt dat doordat we in de jaren tachtig en negentig onze collectieven verwaarloosd hebben. De vrijgekomen ruimte wordt nu ingevuld door private partijen, die niet per se goed voor óns werken. We zijn allemaal individuele klanten, met individuele belangen, maar onze collectieve structuren trekken aan het kortste eind. De samenleving heeft volgens mij toch iets meer nodig dan die individualisering.

'Ook in de politiek zie je dat de verbinding tussen kiezer en gekozene veel vrijblijvender is geworden. Toen de gele hesjes in Nederland leken op te komen, had elke partijleider binnen een dag gezegd dat hij ook een geel hesje was. Je zag het opportunisme daarin, geheel vrijblijvend. Een kans léék zich voor te doen, maar de belangstelling was ook zo weer over toen bleek dat het wel meeviel met die hesjes in Nederland.

'Je ziet die trend overal een beetje in de samenleving. We hebben onze collectieven verwaarloosd, ook jongeren vinden het moeilijk om zich te verbinden, bijvoorbeeld aan een partner. Tegelijkertijd willen we wel behoren tot een grotere groep, dat is een diep menselijke behoefte.'

Tekst gaat door na afbeelding

'Ik denk dat dat nu nog sterker speelt met technologie, digitalisering en sociale media. Laatstgenoemden drijven op polarisatie, het tegendeel van verbinding. Polarisatie wordt in de hand gespeeld door de prioriteit die aan extreme berichten wordt gegeven. Maar er zijn heel veel mensen die tussen de extremen staan.

'Het is een taak voor politici, wetenschappers en journalisten om zich niet boven de materie verheven te voelen. Juist deze groepen moeten actief engageren met het "grijze midden". Je ziet veel burgemeesters die boven de partijen willen staan. Maar dat werkt vaak juist polariserend: dat is bij wijze van spreken vooral extreem-links en extreem-rechts spreektijd geven en jezelf niet uitspreken. Maar dat verbinden met die stille groep is iets anders dan een zogenaamd neutraal standpunt vertegenwoordigen.

'Je zou dat kunnen doen door écht geïnteresseerd te zijn in andere mensen. Je moet niet alleen aandacht geven aan de mensen die zich het nieuws in kletsen. Dat zijn vaak de uitersten die door het aanspannen van bijvoorbeeld een rechtszaak, het houden van een demonstratie of een twitterblokkade aandacht claimen, en vaak ook krijgen. Je moet juist tussen de mensen gaan staan die daar wat tussenin zitten.'

Tekst gaat door na afbeelding

'Enerzijds hebben mensen het idee dat de samenleving polariseert, terwijl dat feitelijk helemaal niet zo is, blijkt uit onderzoek van het SCP. Maar bij Jinek aan tafel zien ze bijvoorbeeld alleen maar het ene uiterste tegen het andere extreme standpunt. Mensen voelen dan druk om stelling te nemen. Je bent voor of tegen vluchtelingen, terwijl twee derde juist daar ergens tussenin zit. Zo kan die polariserende samenleving een selffulfilling prophecy worden. Als je alleen A en B hoort, schuiven die meningen uit elkaar.

'Het grotere gevaar daarvan is bovendien dat mensen zich gaan afkeren van de politiek, de media, de kranten, omdat het niet over hen gaat. Mensen worden zo moe van bepaalde discussies, dat ze het journaal niet meer kijken, en de krant wegleggen. Daar ben ik beducht voor, want je ziet dat die extreme posities worden beloond door media. Dat moet echt bestreden worden, denk ik.

'Een oplossing kan zijn dat die pushers zich niet meer in het nieuws mogen kletsen, en proberen zoveel mogelijk dat gematigde midden aan het woord te laten. Misschien is dat soms wat saai om naar te luisteren, maar we moeten toch zorgen dat die gehoord en vertegenwoordigd worden in de media.

'Hoe je dat kunt bereiken, ben ik nog niet over uit. Je moet plekken creëren waar je noodgedwongen samenkomt, zoals vroeger de kerk. Daar zaten de bankdirecteur, de caissière en de receptioniste wel in dezelfde kerkbank, dwars door sociale klassen heen. Tegenwoordig lijkt dat alleen nog maar het geval bij muziek en voetbal - hoewel ook daar elke klasse zijn eigen loge, of eigen vak heeft.

'Het is heel belangrijk dat een stad gezamenlijke publieke ruimtes - pleinen, speelplaatsen, en voetbalveldjes - creëert en onderhoudt waar mensen samenkomen en gezamenlijke ervaringen opdoen. Dat gaat niet helemaal vanzelf. Dat moet je een klein beetje afdwingen.'