Wat corona met de voetbalsupporter doet

‘Voetbalfanwetenschapper’, zo zou je hem kunnen noemen. Over zijn club Beerschot schreef de Vlaamse sociale wetenschapper Filip Boen het bevlogen boek Iedereen Supporter? Het groepsvirus in ons brein (2017). Boen wilde begrijpen hoe grote groepen mensen zichzelf lijken te verliezen als ze ‘als één man’ voor hun club staan te schreeuwen; hij is al jaren een van hen. Van jongs af aan nam zijn vader hem mee naar de club waar hij groot fan van werd.

"Corona heeft ook voor Beerschot veel impact gehad," vertelt Boen aan de telefoon. "Ze stonden er goed voor en hoefden nog één wedstrijd te winnen om naar een hogere klasse te mogen. Die wedstrijd werd gecanceld en het leek even alsof ze dan sowieso door mochten naar die hogere klasse. Na veel wikken en wegen is toch besloten de wedstrijd een dezer de dagen alsnog te spelen, maar zonder publiek en met heel weinig trainingstijd."

Tekst gaat door na afbeelding

Het is een stressvolle tijd dus voor Boen en zijn medesupporters. En ook op professioneel vlak heeft Filip Boen het drukker dan ooit. Want wat doet een tijd van sociale onthouding met de mens als groepsdier? Boen houdt zich als sociale wetenschapper met twee onderwerpen bezig: wat groepen betekenen voor de gezondheid van de mens, en welke invloed nieuwe vormen van leiderschap hebben op groepsgedrag.

Over dat laatste valt veel te zeggen – Boen vertelt geanimeerd over het contrast waarop de Britse bevolking reageert op hun leiders (weerbarstig op ‘verticaal leiderschap’) in vergelijking tot Nieuw-Zeeland (volgzaam op ‘horizontaal leiderschap’), maar we beperken ons nu tot zijn laatste onderzoek naar de mens als groepsdier. 

In een grootscheeps internationaal onderzoek onderzoekt Boen – samen met onder meer Jolanda Jetten en Alex Haslem – de effectiviteit van een nieuwe therapievorm die ‘social cure’ wordt genoemd. Hoe heeft de mens baat heeft bij groepen om zich beter te voelen? De therapievorm – nog niet in Nederland beschikbaar – heet ‘groups for health’.

"In plaats van jou als individu centraal te zetten, kijkt de therapeut in de sessie naar de groepen in jouw leven," legt Boen uit. "De bewustwording van het hebben van groepen kan al helpen. Een schoonmaak houden in die groepen, of hulp bij het creëren van nieuwe groepen is dan de therapie. Die therapie is succesvol gebleken, vooral bij mensen met depressies. Iedereen kan mee doen."

Tekst gaat door na kader en video

Groups for health is een therapievorm die indruist tegen het klassieke idee dat psychologie de wetenschap is van het individu. Boen: "Dat is misschien niet de juiste weg." Hij legt uit hoe het groups for health-programma is opgebouwd. Het bestaat uit drie fases.

In de eerste fase worden deelnemers bewust gemaakt van het belang van groepen. In de tweede fase moeten mensen de verschillende groepen waar ze toe behoren in kaart brengen en moeten aangeven bij welke groepen ze een conflict voelen. "Bijvoorbeeld: vanuit je studietijd heb je nog een groep vrienden waar je wel een band mee hebt en ook zo nu en dan nog dingen mee doet, maar zij zijn allemaal erg rechts geworden terwijl jij links(er) bent. Tijdens de bijeenkomsten voel je je ongemakkelijk door wat ze zeggen en hun ideeën."

In de derde fase analyseer je met een psycholoog jouw groepsverbondenheid. "De psycholoog raadt je vervolgens aan minder tijd te steken in die studiegroep en meer in die andere groep waar je je wel prettig bij voelt. Je kunt ook te veel groepen hebben waar je allemaal geen tijd voor hebt, dan moet je daar keuzes in maken."

Boen: "Na de Tweede Wereldoorlog is er vooral veel aandacht geweest voor de negatieve aspecten van de groep. Populair waren de experimenten waaruit bleek dat de druk van de groep leidde tot wreedheden naar andere groepen. Bijvoorbeeld het beroemde Stanford Prison-experiment; door de wetenschapper Philip Zimbardo, waarbij bewakers – niet wetende dat het een experiment betrof – steeds een steeds een stapje verder gingen in hun machtsuitoefeningen op gevangenen.

"Nadien werd bekend dat Zimbardo het onderzoek ontzettend beïnvloed heeft – door de bewakersgroep allerlei suggesties te doen voor bepaalde handelingen. Ook is uitgekomen dat een van de slachtoffers gedaan heeft alsof hij de kluts kwijt was omdat hij geen zin meer had in het experiment, omdat hij niet wist dat het tien dagen duurde."

"Groepsgedrag kan in bepaalde situaties echt wel ‘de duvel aan doen’," stelt Boen. "Maar we zijn ons daar blind op gaan staren door de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. De sociale psychologie legt nog altijd de nadruk op onderzoek naar hoe groepen tegenover elkaar staan en zijn daarmee over het hoofd gaan zien dat groepsgedrag ook belangrijk is voor onze gezondheid."

Tekst gaat door na afbeelding

De Social Cure-benadering is rond 2000 opgestart vanuit een ander accent dan het 'waarom' van vooroordelen want wat blijkt: het behoren tot een groep is essentieel voor ons geluk. Er wordt al vele jaren onderzoek gedaan naar de gevolgen van een ongezonde leefstijl; roken, drinken, weinig bewegen, etc. Maar sinds 2010 is sociale isolatie ook hierin opgenomen. Wat bleek: het dodelijkste is isolatie.  

"We onderschatten de negatieve gevolgen op de gezondheid van sociale isolatie. We hebben als mens echt nood aan het verbonden zijn aan verschillende groepen en dat is al heel oud. Schrijvers als Harari (Homo Sapiens) en Bregman (De meeste mensen deugen) beschrijven pakkend over dat evolutionaire aspect.

"Harari zegt dat het feit dat de homo sapiens goed kan samenwerken en verbondenheid voelt met groepen op basis van iets arbitrairs zoals bijvoorbeeld de liefde voor eenzelfde voetbalclub, of een mede-Peugeotrijder, maakt dat we superieur zijn gebleken aan de Neanderthaler die met veel meer waren en veel sterker waren. De homo sapiens kan zich hechten aan anderen, ook al kent hij ze niet persoonlijk, of is er geen bloedband."

"Het is niet zo dat je wanneer je tien mensen spreekt je blijer bent dan twee mensen. Het gaat om de verbondenheid die je voelt met mensen. Het gevoel hebben dat je verbonden bent aan verschillende groepen mensen, dat je een betekenisvolle omgang hebt met anderen. Zo kunnen bijvoorbeeld ouderen die eens in de week een (paar) leden van hun familie zien al heel veel daaruit halen, omdat ze zich verbonden voelen met die mensen heeft dat contact veel impact ook wanneer het bezoek weg is.

"Dit in tegenstelling tot iemand die elke dag meerdere collega’s spreekt met wie deze persoon een weinig betekenisvolle relatie heeft. Zo iemand kun je dan gerust sociaal geïsoleerd noemen. Een nuance wil ik wel aanbrengen: oppervlakkig contact met mensen is niet onbelangrijk, maar het is niet de essentie."

Tekst gaat door na afbeelding

Er zijn een aantal prachtige onderzoeken gedaan met wonderlijk resultaat, vertelt Boen. Jolanda Jetten heeft een grote groep studenten in verschillende groepen verdeeld en de opdracht gegeven hun handen zo lang mogelijk in een bak met ijskoud water houden.

Een deel van hen werd van tevoren niets gezegd, een deel werd gevraagd aan een groep te denken waar ze zich verbonden mee voelden, een ander deel werd gevraagd aan twee groepen te denken, een ander deel aan drie groepen, enzovoort. Wat bleek: hoe groter het aantal groepen waar de studenten in gedachten bij waren, hoe langer ze hun handen in het ijskoude water konden houden. 

"Dat betekent dat puur denken aan die groepen, ons extra kracht geeft. Dit is de kern van de sociale identiteitsbenadering: de essentie van groepsverbondenheid zit in uw hoofd."