“Het is niet nieuw dat mensen zich hechten aan objecten of technologie”

Voor dit boekgesprek tipt Floriane het boek ‘In onze tijd, Leven in het Calamiteitperk’ van Tim Fransen. In het boek onderzoekt Fransen hoe we leven in een tijd van permanente crisis, technologische versnelling en hyperconnectiviteit. Thema’s die volgens Floriane direct raken aan de vragen die in ‘AI love’ centraal staan: hoe mensen houvast zoeken, verbinding aangaan en zich verhouden tot technologie in een complexe wereld.

Als je kijkt naar de tijd waarin we leven: herken je wat Tim Fransen een ‘Calamiteitperk’ noemt?

"Ja, wat ik zo mooi vind aan zijn boek, is dat hij ernstige onderwerpen zo droog en feitelijk beschrijft dat je even gaat twijfelen aan je eigen ervaring. Je vraagt je af of het eigenlijk wel zin heeft om voor het een of ander te strijden. En dan, bijna terloops, reikt hij je andere inzichten aan. Alsof hij je een scherpe, maar tegelijk verzachtende, en bovenal geestige, bril opzet."

“Hij benoemt drie grote pijlers: technologische superkrachten, grootschalige natuurbeheersing en hyperconnectiviteit. Vooral die laatste herken ik sterk in mijn werk.”

“Maar ook als ik kijk naar hoe ik mijn eigen kinderen opvoed, denk ik soms: hoe dóe je dit eigenlijk? Hoe ga je om met die drie krachten die tegelijk spelen? Wat ik ook mooi vind aan ‘AI love’ is dat het voorbeelden laat zien van mensen die met die tegenstrijdigheden worstelen en dat het beide kanten van de technologische-medaille laat zien. Het verbaasde mij dan ook om in de YouTube-serie ‘AI love to debate’ te zien hoe stellig mensen tegen AI-companions kunnen zijn. Ik merk dat ik zelf probeer om niet meteen te denken: dit is fout of dit mag niet, maar juist om meerdere perspectieven te ontdekken. Dat helpt om genuanceerd te oordelen.”

Wat helpt dit boek jou begrijpen over waarom mensen vandaag houvast en verbinding zoeken, bijvoorbeeld via AI?

“Dat heeft vooral te maken met technologie als één van die pijlers. Mensen hebben vaak een fascinatie voor kracht en macht. Als je als individu eenzaamheid of angst ervaart, dan ga je zoeken naar antwoorden. En dan is het logisch dat je je richt op iets waarvan je denkt: daar zit kracht en mogelijkheid, zoals bijvoorbeeld een platform als ChatGPT. We weten bijvoorbeeld allemaal dat ChatGPT waarschijnlijk niet het beste taalmodel is, maar toch gebruiken heel veel mensen het. Dat zegt iets over hoe mensen zoeken naar antwoorden op persoonlijke vragen.”

“Tegelijkertijd zien we in de media vaak de gevaren van technologie: data, macht, grote bedrijven. Maar de voordelen ervan worden veel minder expliciet gemaakt. Doorbraken worden niet echt aan technologie gekoppeld. Als we bijvoorbeeld een nieuw medicijn ontwikkelen, dan zal er niet worden gezegd: we hebben zo goed met z’n allen data verzameld en daardoor zijn we tot dit inzicht gekomen.”

“Wat mij aanspreekt in het boek is dat Tim Fransen deze ingewikkelde thema’s op een toegankelijke en soms humoristische manier verkent. Dat helpt om dit soort bewegingen beter te begrijpen en vanuit verschillende perspectieven te bekijken.”

AI love gaat over mensen die een diepe emotionele band hebben met AI. Wat was jouw eerste reactie op deze serie?

“Ik dacht: wat zijn wij mensen toch interessant en uniek. Vanuit mijn werk heb ik al heel veel levensverhalen en overtuigingen gezien, dus ik schrik daar niet van. Het is ook niet nieuw dat mensen zich hechten aan objecten of technologie. Vanaf de moderne tijd werd dit beeld herkent en beschreven, in de jaren 80 waren er personen die openlijk verliefd werden op ballonnen, of op bepaalde voorwerpen. Dat zien we dus al heel lang in de menselijke ontwikkeling. Het is alleen ‘nieuw’ voor ons, omdat het concept van technologie misschien nieuw is voor veel mensen.”

“Wat ik vooral heel dapper vind, is dat de mensen in de serie hier zo open over durven te vertellen. Dat maakt het mogelijk om het gesprek aan te gaan en daar ben ik dankbaar voor.”

In de serie zien we dat AI voor sommigen een gesprekspartner of zelfs een geliefde wordt. Wat zegt dat volgens jou over menselijke behoeften?

“Ik ben voorzichtig met de aanname dat onze behoeften nu fundamenteel anders zijn dan vroeger. De behoefte aan verbinding is er altijd geweest. Het is van alle tijden dat er in onze samenleving mensen zijn die om welke reden dan ook geen genormaliseerd stramien volgen en geen liefde ervaren of kunnen vinden.”

“Daarnaast is iets wat we als mens heel goed kunnen het herkennen van sociale interacties en het toekennen van menselijke eigenschappen aan dingen. Dat zit diep in ons brein en komt voort uit de evolutie. Een leuk voorbeeld: waarom vinden kinderen een tomaat met pootjes en een glimlach heel leuk? En waarom kun je soms gezichten en figuren in wolken zien? En toevallig sluit technologie daar natuurlijk heel makkelijk op aan, omdat het zich ook met menselijke taal uit en in een soort menselijke vorm tevoorschijn komt. Maar of het echt iets zegt over de behoeften die we in déze tijd hebben: ik denk dat die behoefte, of die mogelijkheid om sociale interacties te ervaren en te voelen bij objecten, er altijd al is geweest.”

Is er een hoofdpersoon of verhaallijn in AI love waarbij jij het gebruik van AI het meest passend of begrijpelijk vond?

“Ik vind het lastig om daar een oordeel over te vellen, omdat ik niet alle betekenissen en gevolgen voor de deelnemers kan overzien. Wat mij persoonlijk interesseerde, was het gebruik van AI binnen psychotherapie, omdat dat mijn vakgebied raakt. En ook de relatie tussen Jacob en zijn AI-compagnon vind ik interessant om te begrijpen wat daar in het menselijk brein en zijn gebeurt. Maar niet omdat ik een voorkeur heb voor een bepaalde hoofdpersoon.”

Zou AI een psycholoog kunnen vervangen?

“Het is eigenlijk al interessant dát we die vraag stellen. Want als je het hebt over een chatbot of taalmodel dat op basis van statistische waarschijnlijkheid woorden aan elkaar rijgt, dan is het antwoord eigenlijk altijd: nee.”

“Een taalmodel is geen therapeut, het is eerder een sprekend dagboek. Het heeft drie eigenschappen die het aantrekkelijk maken: het antwoordt altijd, het stemt met je in en het versterkt vaak wat je al denkt. Daardoor kom je makkelijk in een loop terecht. Echte therapeuten hebben twee hele irritante eigenschappen: ze antwoorden niet altijd en ze zijn het niet per se met je eens. Dat verschil is essentieel.”

“Het framen van chatbots als ‘therapeut’ is marketingtechnisch heel slim. Het klinkt chiquer dan zeggen dat je met jezelf reflecteert via een levend dagboek. Dat deden we vroeger ook al, bijvoorbeeld met een dagboek met een slotje. Ik heb zelf veel plezier van taalmodellen, maar je vraagt toch ook niet of een chatbot een chefkok kan vervangen? Het kan menu’s bedenken, maar het kookt geen aardappel.”

Je hebt ook het Platform AI in de GGZ opgericht. Wat was daarvoor de aanleiding?

“De aanleiding was heel praktisch. Ik had altijd al interesse in technologie en technologische snufjes en had me een aantal jaar geleden opgegeven om een taalmodel te testen, zonder me toen goed te realiseren wat het precies was. Ik deed een oproep op LinkedIn of iemand mij uit de brand kon helpen, omdat ik iets moest presenteren en niets had voorbereid, en merkte hoeveel reacties dat opriep. Niet alleen van ontwikkelaars en start-ups, maar ook van instellingen.”

“Wat me opviel, was dat niemand uit mijn eigen vakgebied reageerde. Geen psychologen of psychotherapeuten die zeiden: ‘wij zijn hier al mee bezig’. Toen realiseerde ik me hoeveel ruimte daar lag. Samen met Marije Wiegerinck ben ik toen gestart met het platform.”

Hoe draagt AI love bij aan een breder maatschappelijk gesprek over technologie, relaties en mentale gezondheid?

“Het opent en verzacht het gesprek over AI en menselijke relaties. Ik vind dat dat vooral in ‘AI love to debate’ goed wordt weergegeven. Daar worden echt de twee kanten van de medaille belicht. Dat is wat het boek van Tim ook doet: ontwikkelingen en nieuwe technologie vanuit meerdere perspectieven bekijken. ‘AI love’ geeft geen verheerlijkt beeld van AI, maar laat juist zien op welke manieren mensen het gebruiken voor een dagelijks probleem.”

“Ik denk ook dat mensen verrast zullen zijn om te zien hoe een voorwerp als een mandarijn tot zulke hevige klachten kan leiden voor een persoon. Het is dapper dat zo iemand haar verhaal deelt. Daarnaast zullen andere mensen met een specifieke angststoornis zichzelf ook herkennen. Ik vind dat echt stigma-verlagend. Het laat zien dat we allemaal mensen zijn met emoties, een lichaam en een brein dat kwetsbaar is voor klachten. En juist dat maakt het zo waardevol.”

Win het boek ‘In onze tijd, leven in het calamiteitperk’ van Tim Fransen

Onder vrienden van HUMAN verloten we vijf exemplaren van ‘In onze tijd, leven in het calamiteitperk’ van Tim Fransen. Reageer vóór 27 januari 2025 om kans te maken op het boek.