Sociaal psycholoog Nafees Hamid leert extremisten kennen via internet, enquêtes en veldwerk. Dat was makkelijk toen IS nog het kalifaat had. Toen voelden zij zich zelfverzekerd en praatten ze met journalisten en wetenschappers om zo hun boodschap naar buiten te brengen. Nu spreekt Hamid vooral gevangenen.

Hamid bespreekt de overeenkomsten tussen jihadisten en de alt-right beweging.‘Mensen voelen zich verloren in hun leven en ze zoeken naar een nieuwe identiteitsverandering.’ Hij legt uit dat deze zoekende mensen een thuishaven vinden in een groep. ‘Je hebt een uit-groep die je de schuld kan geven voor je problemen. En een in-groep waar je verlangens en hoop mee verbonden zijn.’

Hamid sprak met vele IS-recruiters en kent het narratief dat zij de jongeren vertellen goed. ‘Democratie is een leugen. Er is een kleine elite van oude witte mensen die de media, de politiek en de wereld controleren. Met de komst van nieuwe surveillance-technologie zoals drones, en kleine camera’s, is het vandaag misschien wel de laatste kans om op te staan tegen de gevestigde orde. Dus waar kies je voor: vechten voor jouw revolutionaire en transcendente waarden of een klein appartementje en een baan bij de lokale supermarkt?’.

Hoe raken jongeren met een migratie-achtergrond zo snel los van de samenleving? Volgens Hamid is één oorzaak dat het Westen ze geen cultureel erfgoed of tradities biedt. Er wordt hen verteld: Ontdek zelf wie je bent. Hamid: ‘En dan komt er iemand van IS langs en zegt: “Wij hebben tradities. Voeg je bij ons’”.

Het kan heel snel gaan volgens Hamid. ‘In het begin van het radicaleringsproces zijn ze het meest kwetsbaar’, legt hij uit. ‘Wat het vaakste voorkomt is dat vrienden elkaar radicaliseren. De meerderheid van de mensen die lid worden van een groep, worden lid omdat ze al iemand in de groep kennen.’

Er zijn niet veel geradicaliseerde jongeren die toeslaan zonder dat ze zich hebben verbonden met een netwerk. Daarnaast benadrukt Hamid dat het bijna onmogelijk is om elk individu te volgen dat vermoedelijk een aanslag kan plegen. Wat de oplossing is volgens hem? Familieleden trainen zodat ze uit de wereld van IS stappen. Zij hebben de meeste kans om een tegengewicht te kunnen bieden aan het narratief waar de jongeren zijn ingestapt.

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat Europeanen liberale en democratische waarden maar weinig waarderen. Zelfs vlak na Charlie Hebdo vonden maar vijftig procent van de Fransen de vrijheid van meningsuiting een heilige waarde. Dat zijn waarden waarover je niet bereid bent om te onderhandelen. Op biologisch niveau blijken zulke heilige waarden actief te zijn in de delen van de hersenen die emoties reguleren, zegt Hamid. Niet heilige waarden daarentegen zijn meer actief in de cognitieve delen van de hersenen.

Vechten voor het grotere goed, dat is de boodschap waarmee extremistische groeperingen leden winnen. ‘Wat de recruiters doen is het volgende: ze vormen de boosheid van de jongeren om naar hoop’, zegt Hamid. ’Er wordt hen altijd een utopische visie voorgeschoteld waar ze voor willen strijden.’

Wat gebeurt er als het kalifaat valt? ‘De echte hardcore strijders keren niet terug omdat ze naar Syrië zijn gekomen om te vechten tot de dood.’ Re-integratieprogramma’s voor diegenen die terugkomen helpen vaak niet omdat ze in Europa weer terecht komen in dezelfde situatie als waar ze oorspronkelijk in zaten: ze krijgen een huis, een baan en wat therapie. Ze worden de-actief, maar niet gederadicaliseerd. ‘Mensen willen impact hebben’, stelt Hamid. ‘Bij een volgend conflict zullen ze wellicht weer gaan.’ Sommige strijders deradicaliseren en worden juist radicalisering-experts.

‘Het feit dat het bulk van deze mensen uit een handjevol plaatsen komen zegt iets over de betekenis van offline factoren, de sociaal-ecologische factoren. Offline-elementen hebben meer invloed op hoe mensen radicaliseren dan online video’s of andere online invloeden.’

Waarom mensen zo aangetrokken worden door geweld? Hamid twijfelt. Volgens hem zijn mensen net zo aangetrokken tot samenwerking. ‘Mensen zijn nu bereid om hun leven te geven voor mensen waar ze geen genetische band mee hebben’.

Hamid stelt dat mensen helemaal niet zo gewelddadig zijn. Ze hebben een manier gevonden om geweld te rationaliseren en niet te denken aan de slachtoffers. Gewelddadig zijn lukt volgens Hamid alleen als je lang blootgesteld wordt een sociale druk en narratieven die het geweld goedpraten.

Of Hamid bang is om het gesprek aan te gaan met extremisten? ‘Ik denk daar niet aan. Ik ben wel op mijn hoede een paar minuten voordat ik met iemand afspreek en de eerste minuten van het gesprek.’

‘De vaagheid en de verschillende interpretaties van de ideologie is juist de kracht.’ Elk individu waar Hamid mee spreekt, vertelt een ander verhaal of zijn of haar versie van de ideologie. Wat ze concreet uit de ideologie willen halen, vertellen ze nadat Hamid doorvraagt: ‘Ze realiseren zich dat ze een democratische, zacht islamitische samenlevingsvorm hetgeen is wat ze willen. Ze realiseerden zich eerst niet dat dat is waar ze in geloven, omdat ze het nooit helemaal door hebben gedacht.’