Marleen de Rooy over waarheidsvinding en woordvoering

Halverwege het NOS Journaal van dinsdagavond 24 mei gebeurt iets opmerkelijks. In één item van nog geen drie minuten wordt Sigrid Kaag twee keer geïnterviewd, op twee verschillende locaties. De eerste is gefilmd door een cameraman die gebruikt maakt van professionele apparatuur. Het tweede gesprek is vastgelegd door een bijrijder met een iPhone op zak. Kaag, gezeten op de achterbank van haar dienstwagen, wil toch even terugkomen op het gesprek van zojuist. Wat volgt is een van de snelste rectificaties uit de Nederlandse televisiegeschiedenis, zij het niet van een journalist, maar van een minister.

Eerder die dag werd bekend dat de Nederlandse staat voor 220 miljoen euro extra aandelen heeft ingekocht van Air France-KLM. Saillant: het luchtvaartbedrijf wil de opbrengst gebruiken om de coronasteun die hij van de Franse staat kreeg terug te betalen. Het heeft er alle schijn van dat Nederlands belastinggeld zonder al te veel omwegen verdwijnt in de Franse staatskas.

In gesprek met de NOS doet de minister van Financiën een dappere poging dit te weerspreken. Tot drie keer toe zegt ze dat je zoiets natuurlijk niet moet willen. Het gaat hier alleen niet om wenselijkheid, maar om werkelijkheid. En die luidt: Air France-KLM gebruikt Nederlands belastinggeld om een lening af te betalen aan de Franse staat.

Vlak na het eerste interview begint binnenskamers de slag om de beeldvorming. Eerst voorzichtig, maar de beleefdheid gaat al snel overboord. Zo’n anderhalf uur na het eerste gesprek hangt de eerste woordvoerder aan de lijn, vertelt politiek verslaggever Marleen de Rooy. “De strekking: Kaag had gewoon een foutje gemaakt, dus of we dat er even konden uithalen. Waarop ik antwoordde dat ik dit absoluut niet kon beloven. Zodra we op de redactie het interview terugluisterden wisten we meteen: dit was geen foutje, dit lijkt foute kennis.”

Vanuit journalistiek oogpunt zit daar een belangrijk verschil, zegt De Rooy. “Iemand kan zich een keer verspreken, niemand heeft er wat aan als wij daar een NOS Journaal-item aan wijden. Iemand kan een inhoudelijke fout maken, dan wordt het al ingewikkelder. Alleen: dit was niet gewoon een fout, maar leek eerder op een gebrek aan kennis. Je kunt je afvragen: wat als ze het wel had geweten? Had ze dan anders gehandeld? Was ze dan wel akkoord gegaan? Met de redactie spraken we diverse financieel deskundigen. Steeds benadrukten zij hoe opmerkelijk het is om met deze kennis in het achterhoofd toch aandelen op te blijven kopen.”

In de daaropvolgende telefoongesprekken spreken woordvoerders niet langer over een foutje, maar over een misverstand. Kaag had het helemaal niet over aandelen, maar over leningen. Of de NOS zo vriendelijk wilde zijn de beelden niet te vertonen. De Rooy: “Nog los van dat wij het daar inhoudelijk niet mee eens waren, sloeg het ook praktisch gezien nergens op. Het eerste gesprek is opgenomen met een camera van de Europese Commissie. Dan is het beleid de beelden achteraf gelijk te publiceren op het internet. Niet afgeschermd, maar voor iedereen zichtbaar. Dus al had ik geluisterd, dan nog had iedereen in Europa Kaags uitspraken kunnen horen en zien.”

Op elk ministerie bekommert een peloton aan persvoorlichters zich over het zo geslaagd mogelijk overbrengen van het verhaal. Op de site van Financiën staat te lezen: ‘Onze kernwaarden zijn leidend voor ons gedrag en geven ons een gezamenlijke taal, waarmee we onderling bespreekbaar maken wat we doen en hoe we dat doen.’ Daarna volgt een opsomming van de kernwaarden: integer, deskundig, duidelijk, durf, samenwerken.

Weer iets later gooien de woordvoerders van het overheidsorgaan het over een andere boeg. Ze weigeren De Rooy nog langer te woord te staan. Alle communicatie over deze kwestie verloopt nu via haar leidinggevende, tot wie de woordvoerders zich direct richten. In een gesprek met deze leidinggevende benadrukken de voorlichters nog maar eens niet blij te zijn met de gang van zaken.

Compromis: de NOS zendt de beelden uit, maar geeft Kaag de kans er direct daarna op te reageren. De minister is al onderweg naar Davos, dus moet het vanuit de auto, gedraaid op een mobiele telefoon.

“Het is inmiddels bijna twee maanden geleden,” zegt De Rooy. “We hebben nog steeds geen contact met elkaar gehad.” In hoeverre is deze gang van zaken gebruikelijk? “Over het algemeen verloopt het contact met woordvoerders goed,” zegt De Rooy. “Maar dat verandert als je iets hebt waarmee je de minister in een kwaad daglicht stelt. Wat ik lastig vind is dat je het gevoel krijgt dat sommige woordvoerders meer werken voor de minister dan voor het ministerie. Dat ze het beschermen van de minister als hun kerntaak zien. Terwijl de minister een persoonlijk assistent in dienst heeft om zijn belang te waarborgen.”

Neem de toeslagenaffaire. “​​Wat er toen gebeurde is bijzonder kwalijk. RTL en Trouw brachten het als eersten. In het kader van wederhoor belden wij het elke keer na. Wat klopt er precies van dit verhaal? Dan kregen we steeds te horen: ze zitten helemaal mis, ze snappen het gewoon niet, die moeten vroeg of laat publiekelijk door het stof.”

“Mij was geleerd: spindoctors en woordvoerders kunnen je misleiden, ze kunnen iets verzwijgen, maar ze zullen nooit tegen je liegen.”

“Ik benaderde allerlei woordvoerders. Die zeiden: nee, wat Trouw en RTL melden klopt niet. Daarna hoorden ze dat we hadden besloten het toch te brengen.”

Of neem de formatie die De Rooy versloeg toen ze de redactie economie net had verruild voor de Haagse. “Met behulp van collega’s wist ik te achterhalen dat het belastingsysteem op de schop ging. In plaats van vier belastingschijven kwamen er twee schijven. Na lang rekenen kwam ik op een toptarief van 48,5 procent. Dat was het cadeau dat kabinet Rutte-III in petto had voor de mensen: een flinke belastingverlaging. Ik ben het allemaal gaan narekenen en uiteindelijk viel ook dat best mee, maar toch: dit was goed nieuws, zowel voor de VVD als voor de rest van het kabinet.”

“Want wat bleek? Het was 48,6 procent, niet 48,5. Verder klopte alles. Ze hebben een week lang tegen iedereen gezegd: tussen jou en mij, die De Rooy hè, die nieuwe van de NOS, die snapt er geen kloot van. Ze zijn Ron Fresen en alle andere duiders gaan appen: jullie gaan vreselijk de mist in, jammer van jullie reputatie.”

Ze was nog maar net begonnen aan haar nieuwe baan en wilde zich niet laten kennen, maar ging behoorlijk gebukt onder de situatie. “Ik heb een week niet geslapen. Als je net nieuw bent is het allemaal zo spannend. Het is intimidatie: alle duiders appjes sturen dat ze hun vingers er niet aan moeten branden, dat ze de mist in gaan. Met andere woorden: je zet je reputatie en je geloofwaardigheid op het spel. En dat allemaal omdat ze zelf wilden bepalen hoe en wanneer ze het naar buiten zouden brengen.” 

Zelf hecht De Rooy juist waarde aan goede onderlinge verstandhoudingen, zegt ze. Voorlichting hoort het journaille niet voor de voeten te lopen, vindt ze, maar zou het contact tussen verslaggevers en ambtenaren juist moet bevorderen.

“Ik heb vrienden in de ambtenarij. Die zitten met samengeknepen billen op het terras als ik er ben, want je moet natuurlijk niet gezien worden met iemand van de NOS. Dat wantrouwen naar elkaar - waar zijn we nou helemaal mee bezig?”

Na haar studie International Business Administration aan de VU vertrok Marleen de Rooy (1986) naar Londen om een master journalistiek te volgen. Na haar afstuderen kreeg ze een baan bij Het Financieele Dagblad, dat ze twee jaar later verruilde voor de economieredactie van de NOS. Sinds 2017 is ze politiek verslaggever.

*In een eerdere versie van dit artikel stond dat Ron Fresen werd geappt over de toeslagenaffaire, maar dat ging over de formatie. In het artikel hierboven is dat hersteld.