Regisseur Lian Priemus maakte de documentaire ‘Strohalm’, over de worsteling van vier mensen met zelfmoordgedachten. Ogenschijnlijk functioneren ze normaal, maar in hun hoofd hebben ze al afscheid genomen en soms zijn ze al bezig met voorbereidingen. Een interview met de maakster. ‘Ik begon me af te vragen: hoe goed kennen we de mensen om ons heen eigenlijk?’
Wat was de aanleiding voor deze film?
“Op een dag vertelde een vriend van mij dat hij regelmatig dacht aan zelfmoord. Dat kwam voor mij als een volledige verrassing. Ik dacht alles van hem te weten en had dit helemaal niet verwacht. Het was een ingewikkeld gesprek en het bleef me bezighouden. Hoe kon het dat hij het daar nooit over had gehad?
Ik ben me er in gaan verdiepen en kwam erachter dat in Nederland naar schatting een half miljoen mensen hier wel eens serieus over nadenkt. Zo kwam ik bij 113Online terecht, een stichting die telefonisch en online hulp biedt aan suïcidale mensen, betrokkenen en nabestaanden. Als ik een film over dit onderwerp wilde maken, was dit misschien een ingang.”
Hoe ben je te werk gegaan met zo’n privacygevoelig onderwerp?
“Ik heb eerst zonder camera meegekeken met het werk van 113Online en heb aan een training voor nieuwe vrijwilligers meegedaan. Het raakte me dat er, terwijl ik bij wijze van spreken een krop sla afreken bij de supermarkt, zulke gesprekken plaatsvinden.
Intussen had ik dertig mensen gevonden die in researchgesprekken uitgebreid wilden vertellen over hun zelfdodingsgedachten. Aan een aantal vroeg ik of ik de gesprekken in audio mocht opnemen. Pas veel later heb ik aan hen gevraagd of ik hun stem daadwerkelijk mocht gebruiken. In de film hoor je hen alleen, je ziet hen niet. Het Mediafonds had er toen nog geen fiducie in, dus heb ik de researchperiode grotendeels bekostigd door mijn slaapkamer en tuinhuisje te verhuren.”
Wat was de strohalm voor de mensen die je hebt gesproken?
“Toen ik aan de research voor de film begon, dacht ik dat een strohalm zou kunnen zijn dat iemand zich realiseerde dat hij of zij voor zijn kinderen toch wilde blijven leven. Maar in de praktijk bleek de strohalm vaak een luisterend oor te zijn, een persoon die zonder oordeel luisterde naar hun wanhoop. Dat was wat hen ervan weerhield. In het Engels heet de film Just Listen. Die titel is eigenlijk beter. In de research gaven alle geïnterviewden aan hoe ongelooflijk fijn ze het vonden vrijuit te kunnen praten. Het gevoel te hebben dat iemand stevig genoeg in zijn of haar schoenen staat om hen aan te horen en vragen te stellen.”
Wat vertelt de film volgens jou?
“Ik denk dat we soms vergeten hoeveel we voor elkaar kunnen betekenen. Er zijn overal professionals voor, maar door als ‘leek’ gewoon te luisteren en er - ook als je het probleem niet kunt oplossen - te zijn, kun je heel veel betekenen. Ik ben zelf nooit suïcidaal of depressief geweest maar kan me wel verplaatsen in het idee dat als je het heel moeilijk hebt, het heel fijn is als er mensen zijn die dat kunnen aanhoren, verdragen als het ware. Met de film wil ik laten zien wat het betekent als je luistert naar andermans lijden, het niet probeert op te lossen en niet te schrikken. Daar help je mensen heel erg mee. Ik heb bij de training heel veel geleerd, was ook bang om door te vragen. Alles wat je aandacht geeft, groeit, dacht ik.”
Was er een moment waarop je een belangrijk inzicht kreeg?
“Ja. Bij de training van 113Online zeggen ze tegen de vrijwilligers: wij gaan jullie niet leren om zelfmoordgedachten weg te maken. Dat is voor mij een sleutelzin in de documentaire. Bij 113 werken geen hulpverleners in de klassieke zin van het woord. Het zijn vrijwilligers, supermensen die luísteren, zonder oordeel. Je hoeft hen niet gerust te stellen dat je hen met jouw gedachten en gevoelens lastigvalt.
Ik realiseerde me: het belang van luisteren geldt voor veel momenten in het leven, ook als het om andere onderwerpen gaat. Als iedereen deze training zou doen, zou dat veel oplossen.”
Maar toch kan niet iedereen er van worden weerhouden om een eind te maken aan zijn of haar leven. Luisteren helpt dus niet altijd?
“De ambitie van psychiater Jan Mokkenstorm, directeur van 113Online, is dat niemand in Nederland alleen en eenzaam hoeft te sterven. Dat er altijd iemand is die luistert. De gesprekken halen de beller of mailer uit een cirkel. Het kan hun gedachten een beetje ontwarren. Het brengt rust, waardoor mensen minder paniekerig denken dat er maar één oplossing is.”
Hoe vonden de researchgesprekken plaats?
“Sommige mensen heb ik gezien, andere heb ik bijvoorbeeld alleen maar via de chat gesproken. Bijvoorbeeld een meisje van 16 dat zei: ik ga het vannacht doen. Daar heb ik natuurlijk wel wakker van gelegen. Ik heb ook wel eens een psychotherapeut gebeld van 113Online en gezegd: ik weet niet of de mensen die ik heb gesproken nog leven. Het was zwaar, soms nam ik dan ook wel eens een week vrij.”
Uiteindelijk vertellen vier mensen hun verhaal in de documentaire. Hoe gaat het nu met hen?
“Anna heeft een reeks elektroshocks achter de rug. Zit nu op een gesloten afdeling en mag bijna naar huis. Het gaat echt beter met haar. Ze geeft niet op.
Voor Erik, de man die in scheiding lag, was het motief om mee te doen dat de opnames hem in ieder geval twee weken langer in leven zouden houden. Met hem gaat het heel wisselend. De laatste keer dat ik hem sprak, ging het slecht.
Sylvia en Inger waren aanwezig op de première. Met beiden gaat het goed. Sylvia heeft therapie gehad en is vrijwilligerswerk gaan doen, dat heeft haar heel veel gebracht. Ze kan iets betekenen voor anderen. Voor beiden was de film een mogelijkheid om hun ouders en partner nog beter uit te leggen hoe het zit met hun zelfmoordgedachten. Met dit document wilden ze laten zien: zo zit het.”
Twee dagen voor de première had schrijver Joost Zwagerman een einde aan zijn leven gemaakt. Wat voor invloed had dat op de sfeer?
“Het was World Suicide Prevention Day. Door de dood van Zwagerman bespeurde ik in de zaal een nog grotere behoefte om iets te begrijpen van het thema. Wat gebeurt er op zo'n moment in iemands hoofd?”
Hoe is het nu met die vriend van wie je niet wist dat hij zelfdodingsgedachten had?
“Goed. We hebben het er nu met enige regelmaat over. Omdat dat kan. Hij weet dat ik niet zal zeggen: doe het niet. Dat heb ik te danken aan het maken van deze film. Ik begrijp beter waarom hij het niet aan de meeste anderen vertelt. Hij heeft het gevoel dat hij ze ermee belast, ze ongerust maakt. En sommige mensen nemen het heel persoonlijk: 'Zijn wij niet de moeite waard om voor in leven te blijven?'. Het bezorgt hem een nog slechter gevoel over zichzelf. Omdat ze zo schrikken en het zo persoonlijk opvatten.”