Redacteur Sasha Haasnoot (22) is enkele jaren geleden slachtoffer geweest van psychisch geweld. Jaren voelde ze zich onterecht schuldig en nog steeds heeft het grote impact op haar leven. 'Dit overkomt jou als sterke en onafhankelijke vrouw toch niet?' Ze onderzoekt waarom psychische mishandeling in Nederland niet expliciet strafbaar is.

Af en toe sluipt Marijn* mijn dromen binnen, waarop ik kotsmisselijk wakker word en mij zo klein mogelijk maak, hopend dat het gevoel van gevaar verdwijnt. We leerden elkaar enkele jaren geleden kennen en hij leek de perfecte man te zijn. We bleken dezelfde liefde voor literatuur, het Midden-Oosten en arthouse-films te hebben. Wel viel mij op dat hij mij de hele dag belde om elk detail van mijn leven te horen: wie ik had gezien, waar we het over hadden, wat ik had gegeten en hoe mijn outfit eruitzag. Maar, ik negeerde mijn gevoel hierover.

Na een paar weken ontstonden scheuren in zijn perfecte plaatje. Waar ik eerst rozenblaadjes onder mijn voeten voelde, liep ik nu op eieren. Naast toezicht op wat ik deed, veranderden de complimenten in vernederingen: “Je bent zo lelijk, niemand valt op jou”. Hij werd boos wanneer ik met vriendinnen wilde uitgaan. En als ik zei dat ik geen contact meer wilde, kwamen de subtiele dreigementen: “Je weet dat ik een wapen in huis heb, hè." Elke gebeurtenis werd beetje bij beetje erger totdat ik helemaal afhankelijk was geworden, verwijderd van vrienden en zonder controle over mijn eigen denken en handelen.

Dat ik psychisch mishandeld werd, weet ik nu pas. Rond de 680.000 Nederlanders van zestien jaar en ouder maakten in 2020 psychische mishandeling mee, blijkt uit onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum. In datzelfde jaar zei ruim negen procent - meer dan anderhalf miljoen mensen - slachtoffer te zijn geweest van een of meerdere vormen van dwingende controle door iemand uit de huiselijke kring in de afgelopen vijf jaar.

Tekst gaat verder na afbeelding

Redacteur Sasha Haasnoot

Rode vlaggen

Ik neem contact op met Iris Koops, schrijfster en oprichtster van Het Verdwenen Zelf. Een organisatie waarmee ze ondersteuning biedt aan slachtoffers en professionals. "Psychisch geweld is een doelgericht patroon van dwingende controle, dat bestaat uit het dagelijks kleineren, subtiel of direct bedreigen, psychisch verwarren, intimideren, manipuleren, controleren en het corrumperen van het psychische en fysieke welzijn van het slachtoffer,” zo definieert ze.

De geweldplegers hebben, zo blijkt uit onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut, narcistische of antisociale trekken of een persoonlijkheidsstoornis. “Ze ogen vriendelijk en charmant, maar als een spin kapselen ze het slachtoffer in hun web,” zegt Koops. “De dwingende controle wordt sluipenderwijs opgevoerd, en overkomt zowel mannen als vrouwen.”

Ook gaslighting is een veelvoorkomende tactiek. Hierbij wordt het slachtoffer zo verward gemaakt dat het twijfelt aan diens geheugen en verstand. “Het is jouw schuld als iets fout gaat," legt Koops uit. "Je maakt excuses voor de reactie van de pleger en vindt het moeilijk om zelf beslissingen te maken. Zo ga je je volledig op de pleger richten en probeer je jezelf te veranderen. In het begin leek het zo fijn en bijzonder. Juist daardoor neem je nauwelijks waar dat het zich steeds meer in geweld ontaardt,” aldus Koops.

Eenmaal gebonden, maakt de pleger het slachtoffer afhankelijk en start het ondermijnen. "De pleger zegt dan bijvoorbeeld voor zichzelf en partner te willen zorgen: 'Zeg jij je baan maar op, dan kan je lekker op jezelf focussen. Of, voor de kinderen zorgen.’ Zo word je langzaam geïsoleerd van vrienden en familie, totdat het voelt alsof je op niemand terug kunt vallen en je vechtlust verdwijnt," aldus Koops.

Schim van mezelf

Dit voel ik tegen het eind van mijn tot dan toe platonische relatie met Marijn ook. Na een periode van veel flirten en om elkaar heen draaien, lijkt het alsof ik een schim van mezelf ben geworden. Bij de kleinste ‘fout’ geeft Marijn mij de schuld en krijg ik de zoveelste stiltebehandeling, waardoor ik huilend van schaamte smeekbedes stuur om het weer goed te maken.

Dan liggen we op een avond in zijn bed. Opnieuw word ik gekleineerd; hij noemt mij walgelijk en dik. “Niemand houdt van je, Sasha,” zegt hij sluw. Ik kom in verzet, duw hem weg. Dan voel ik pijn tegen mijn benen en zie hoe hij klaarzit om mij weer te schoppen. Opeens ben ik klaarwakker en hoor ik eindelijk de alarmbellen suizen in mijn oor. Ik moet hier weg.

Psychisch geweld is niet expliciet strafbaar

Die avond in bed heeft veel impact op me en ik denk in eerste instantie nog dat het aan mij ligt. Als ik me twee jaar later meer in het onderwerp verdiep, lees ik dat emotionele en psychische mishandeling veel voorkomt en dat de impact minstens zo groot is als bij andere vormen van geweld

Ik durf geen aangifte te doen, maar veel effect zou dat volgens Koops sowieso niet hebben gehad. Emotionele en psychische mishandeling is in Nederland niet expliciet strafbaar. Theoretisch valt het binnen het Wetboek van Strafrecht onder mishandeling, zeggen experts. In de afgelopen honderd jaar is nog nooit een veroordeling geweest voor psychisch partnergeweld en slechts één keer voor psychische kindermishandeling, zegt Tako Engelfriet van Stichting Het Verdwenen Zelf in een opiniestuk van Trouw. Een veroordeling vindt plaats als er ook sprake is van seksuele en/of fysieke mishandeling.

Kamer probeert verandering af te dwingen

Om daar verandering in te brengen, dienden Tweede Kamerleden Kirsten van den Hul (PvdA), Nevin Özütok (GroenLinks) en Vera Bergkamp (D66) in juli 2020 maar liefst 22 kamervragen in over psychische mishandeling bij de verantwoordelijke minister. Destijds nog niet demissionair minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), Hugo de Jonge, gaf in zijn reactie aan dat psychische mishandeling in theorie strafbaar is, een slachtoffer aangifte kan doen en het mogelijk is om dwingende controle te bewijzen.

Ik neem contact op met de woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) voor verduidelijking. “Ook in de Aanwijzing huiselijk geweld en kindermishandeling van het Openbaar Ministerie wordt psychisch geweld als een mogelijke vorm van geweld beschouwd. Het is de vraag in hoeverre expliciete strafbaarstelling van psychisch geweld strafrechtelijke vervolging zal vereenvoudigen.”

Daarom hebben dezelfde bovengenoemde Tweede Kamerleden op 25 februari 2021 een motie ingediend waarin het kabinet wordt verzocht wetenschappelijk te laten onderzoeken wat de voor- en nadelen zijn van een expliciete strafbaarstelling van psychisch geweld. Het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) is nog in afwachting van de onderzoeksresultaten.

Registratie psychische mishandeling

Op dit moment registreren politie en het Openbaar Ministerie (OM) psychische mishandeling niet apart. Van onderscheid maken tussen fysieke en psychische mishandeling "wordt de registratie minder zuiver doordat de foutmarge toeneemt," zegt minister De Jonge in beantwoording van de kamervragen. Daarnaast "levert het een grote administratieve belasting op, waardoor deze registratie onwenselijk is."

Dit bevestigt de woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV), evenals de woordvoerder van de Landelijke Politie op vragen van mij. "In de praktijk ziet de politie dat het niet makkelijk is om onderscheid te maken tussen de verschillende vormen van huiselijk geweld (psychisch, fysiek en seksueel) omdat ze vaak in elkaar overlopen," zegt woordvoerder van de politie Wendy Gehrmann. "De politie staat niets in de weg om vervolgstappen te nemen. Dat kan strafrechtelijk door het dossier over te dragen aan het Openbaar Ministerie, of door in gesprek te gaan met organisaties als Veilig Thuis, om te bepalen hoe we slachtoffers in veiligheid kunnen brengen.”

“Het Verdwenen Zelf hoort van slachtoffers en hulpverleners een ander geluid,” geeft oprichtster Koops als reactie. “Vrouwen hebben soms hele dossiers met bewijsstukken (vernederende appjes, spraakmemo’s van uitbarstingen, etc.), maar worden door de politie teruggestuurd.”

Kans op hertraumatisering

“Daarbovenop bestaat voor psychisch geweld geen specifiek zorgaanbod, opleiding, kenniscentrum of preventiebeleid,” zegt Koops. “In de hulpverlening wordt bijvoorbeeld te weinig doorgevraagd of het slachtoffer zich onveilig voelt en of ze wel eens vernederd wordt door haar partner. Veel professionals zien psychisch geweld als een uit de hand gelopen relatieprobleem. Het ontbreekt hen vaak aan expertise, waardoor de pleger onbedoeld gefaciliteerd wordt om het geweld enkel voort te zetten."

“Bij vechtscheidingen komt bijvoorbeeld vaak mediation kijken,” gaat Koops verder. “De kern van mediation is dat je uitgaat van twee gelijkwaardige partners die allebei de intentie hebben om er samen uit te komen. Maar, bij psychische mishandeling is de relatie ongelijkwaardig door het machtsverschil. Voor de plegers is mediation de ideale kans om van het slachtoffer de dader te maken. Dit gebeurt veel en kan zorgen voor hertraumatisering.”

Voorbeeld nemen aan Engeland

We moeten een voorbeeld nemen aan Engeland, vindt Koops, waar in 2015 specifieke wetgeving tegen coercive control (dwingende controle) is ingevoerd. De daaropvolgende communicatie- en preventiecampagnes gericht op slachtoffers kunnen we in Nederland ook wel gebruiken. Het aantal aangiften en arrestaties is meer dan verdubbeld. Steeds meer landen voeren de laatste jaren wetgeving in tegen dwingende controle: Frankrijk (2010), Nieuw-Zeeland (2018), Wales (2019), Schotland (2019), Ierland (2019) en enkele staten in Australië (2018) en de Verenigde Staten (2019). 

Veilig Thuis is het eens met Koops, als ik hen daar naar vraag. Veilig Thuis is een Advies- en Meldpunt voor huiselijk geweld en kindermishandeling en registreert wél psychisch geweld. "Het Landelijk Netwerk Veilig Thuis (LNVT) zou het een goede zaak vinden dat de mogelijkheid tot expliciet strafbaar stellen in Nederland serieus wordt onderzocht," schrijft de woordvoerder van LNVT in een reactie. "Ervaringen uit Engeland laten zien dat strafbaarstelling, maar vooral publieke voorlichting, goede en aantoonbare resultaten oplevert. Voor Veilig Thuis is het daarnaast van belang dat de bekendheid van (het bestaan, de gevaren en gevolgen van) psychisch geweld groter wordt bij publiek, maar ook bij bijvoorbeeld politie, het Openbaar Ministerie en de hulpverlening."

Lees hier de volledige reactie van Veilig Thuis.

Het kan iedereen overkomen

Ik heb lang geworsteld met schaamte, mede omdat dierbaren mij de schuld gaven. Hoe kon ik hem zoveel macht geven om mij te vernederen? Dit overkomt jou als sterke en onafhankelijke vrouw toch niet? Er heerst een beeld dat vrouwelijke slachtoffers van geweld vaak financieel afhankelijk zijn, niet sterk zijn en uit een gebroken gezin komen. Mannelijke slachtoffers worden nog meer gestigmatiseerd. De realiteit is echter dat het iedereen kan overkomen. 

Ik las laatst hoe iemand psychisch geweld vergeleek met het vangen van een vuurvlieg in een potje. Eenmaal gevangen kan de vuurvlieg niet zien dat die zich bevindt in een geïmproviseerde gevangenis door de glazen muren. Maar uiteindelijk zal die beseffen dat die het contact met de buitenwereld verliest. Het licht van het vliegje wordt zwakker, totdat het op een dag gewoon niet meer gloeit. Gelukkig hervond ik het mijne, en nu brandt het feller dan ooit tevoren.

*De naam Marijn is gefingeerd. Zijn echte identiteit is bij de redactie bekend.

Hulp nodig?

Ken of ben jij iemand die te maken krijgt met huiselijk geweld? Neem dan contact op met Veilig Thuis of Slachtofferhulp Nederland.

Ook interessant