Sinan Can stond oog in oog met onvrijheid

"Een verhaal dat ik vertel om inzicht te geven in hoe het is om in een dictatuur en in angst te leven, is het verhaal van Hassan uit Libië," vertelt Can. "Hij verloor vijf zonen door een verstikkend regime. Ieder jaar liet Kadhafi een zoon ophalen en liet deze vervolgens doodmartelen. Ieder jaar opnieuw, min of meer op dezelfde dag, om de familie extra hard te treffen."

Dit is de tweede keer dat Sinan Can een zogeheten Vrijheidscollege geeft. Zelf beschrijft de journalist zijn college als een aaneenrijging van menselijke verhalen. Verhalen waarin je je kan verplaatsen en die zowel triest, hoopvol en soms grappig kunnen zijn. 

Met de Tweede Wereldoorlog 75 jaar achter ons, zijn wij in Nederland niet anders gewend dan in een democratie en vrijheid te leven. Conflict en oorlog is een ver-van-je-bed-show en is iets dat wij alleen nog maar kennen uit boeken, films en het journaal.  

Vanwege zijn vele reizen langs brandhaarden in de wereld werd Can meerdere malen geconfronteerd met kapotte levens die dictaturen en oorlogen veroorzaken. "In Nederland kunnen wij ons niet voorstellen hoe het is als 's nachts een kind van jou wordt opgehaald en doodgemarteld, om fluisterend met elkaar te praten, om te leven met corrupte bestuurders en als je zelfs familieleden niet kan vertrouwen."

Wat ook voor Can eerst niet voor te stellen was, kreeg steeds meer menselijke gezichten en levensechte verhalen. Vanwege zijn reizen door conflictgebieden en regimes, zag hij hoe het is om niet vrij te zijn. Hij moest ineens oppassen met wat hij zei en was net als de bewoners van het land meer op zijn hoede. Hoe het voelt volgens Can? Verschrikkelijk. De overgang naar vrijheid in Nederland maakte het contrast alleen maar groter en het gevoel zwaarder. 

"Voor mij was het ook een ver-van-mijn-bed-show, maar dan kom ik in die landen en denk ik: Jeetje, wat wij hebben is bijzonder, belangrijk en menswaardig. Hierdoor is het niet alleen het koesteren waard, maar het maakt het ook waard om voor te vechten."

Can vindt het belangrijk om te vertellen hoe vrijheid in andere landen in elkaar steekt, in een democratie leven is namelijk helemaal niet zo vanzelfsprekend. Je zou zeggen dat democratie de perfecte bestuursvorm is waarmee je in vrijheid kan leven, toch heeft Can gemerkt dat dit een onderwerp van discussie kan zijn in het Midden-Oosten.

Democratie zou een westerse uitvinding zijn en niet passen in hun land. Een onbegrijpelijk argument voor Can. Hoe kun je dat nu zeggen, als je nooit echt in een democratie hebt geleefd? Daarbij heeft de bestuursvorm ook nooit echt de kans gehad om zich te ontwikkelen, volgens de journalist. 

Een ander perspectief is de chaos die de Arabische Lente met zich meebracht. Dictaturen vielen, maar democratieën kwamen er niet voor in de plaats.  Een reden dat een enkeling zegt liever weer in het oude regime te willen leven, waar alles tenminste helder was. "Vanuit het perspectief van die mensen is het misschien logisch, want nu is het één grote klerezooi. Maar vanuit de andere kant wens ik het alsnog niemand toe om in angst in een dictatuur te leven. Ook al is er structuur."

Inmiddels ziet Can dat er steeds meer bewegingen zijn die democratie willen omarmen en een kans willen geven. De gedachte leeft dat het eigenlijk niet een slechtere bestuursvorm kan zijn dan de dictatuur waarin ze nu leven.  "Het zijn voornamelijk vrouwen en jongeren moet ik zeggen. Wat ik ook wel begrijp. Veel vrouwen hebben bijvoorbeeld weinig rechten, dus dan heb je natuurlijk ook veel meer om voor te vechten."

Toch vindt Can het ook niet helemaal raar dat er vanuit het Midden-Oosten soms met scheve ogen naar het westen wordt gekeken, met al haar democratieën en vrijheden. In zijn eerdere college benoemt Can kort de westerse inmenging in de conflicten. Een verhaal waarbij de landen die praten over wereldvrede, ook de landen zijn die de meeste wapens verkopen in de wereld. Daarbij gaan volgens de journalist economische belangen en mensenrechten ook niet altijd even goed door één deur. 

"Als Nederland doen wij gretig zaken met Saoedi Arabië, terwijl daar stelselmatig mensenrechten worden geschonden. Als jij aan de ene kant met een vingertje wijst naar allerlei landen die hun mensenrechten moeten verbeteren, wat heel goed is, dan moet je aan de andere kant de situatie niet in stand houden door zaken te doen met landen die gewoon lak hebben aan de rechten van de mens. Hoe integer ben je zelf dan?"

"Hetzelfde geldt voor het opvangen van vluchtelingen, waar wij ons toch een beetje tussenuit proberen te worstelen. Je zou eerder zeggen dat een democratisch land dat om mensenrechten geeft, haar verantwoordelijkheid neemt."

Het beschermen van onze economische belangen, is een schaduwzijde van de vrijheid die wij kennen en die onvrijheid kan veroorzaken voor een ander. We willen het beste voor ons zelf, onze democratie en vrijheid en onze eigen zelfontplooiing, welvaart en welzijn. Wanneer je dat ook voor een ander wil, dan maak je je daar ook oprecht sterk voor, vindt Can. 

"Als je de problemen echt zou willen aanpakken, dan zou je als internationale gemeenschap moeten zeggen: alle landen die buiten proportioneel geweld gebruiken en mensenrechten schenden, gaan we sanctioneren. Alleen toch durven we dat niet, in de angst onze eigen economische belangen te verliezen. Het is dan niet gek dat mensen in het Midden-Oosten het westen hypocriet vinden."

In 2016 ontving Can de ereprijs Journalist voor de Vrede voor zijn documentaires over het Midden-Oosten. Documentaires die misschien verandering te weeg brengen in het inzicht of de mening van mensen in Nederland, maar geen verschil maken voor de mensen die achterblijven in het conflictgebied.

"Elke keer laat ik al die kinderen en mensen achter die ik heb ontmoet. Getraumatiseerd en gehavend, levens die kapot zijn en toekomstdromen die uit elkaar zijn gespat. Iedere keer geeft mij dat een heel onbevredigend gevoel."

In 2019 nam hij ook de Van Praagprijs in ontvangst, die hem werd toegekend voor zijn moed, onafhankelijke oordeel en inzet voor een humane samenleving. 

Om toch een verschil te kunnen maken, besloot Can met zijn team overal waar ze komen iets na te laten. Na een documentaire over Afghanistan, begon de journalist een inzamelingsactie voor het opbouwen van twee weeshuizen in het land. Ook in Aleppo liet Can een school opknappen met ingezameld geld na het maken van zijn tweeluik 'Sinan Zoekt De Klas Van Elias'. Zijn volgende droom is het realiseren van een weeshuis in Irak. 

"Ik zou heel graag een kinderdorp willen stichten, waar ik in eerste instantie vijftig kinderen opvang. Kinderen met verschillende geloven, sekses, sektarische en etnische achtergronden en waar ook plek is voor minder valide kinderen. Eigenlijk alles door elkaar, net als de wereld die ook een grote brij aan verschillende kleuren en geuren is," vertelt Can.

Can wil ze graag een tweede kans geven en hoopt dat wanneer de kinderen volwassen worden, zij misschien ook anderen weer een tweede kans geven. "Ik hoop dat ze het geven van tweede kansen voortzetten en dat er een keten van harten ontstaat, zodat het op die manier ook mij overleefd."

Voor Can is het begrip vrijheid niet in één definitie te omschrijven. Wat vrijheid precies inhoudt, begrijp je volgens hem pas wanneer je ziet wat onvrijheid is. In Nederland weten we vanaf de kleuterschool al dat je je mening kan geven en daarmee geen gevaar loopt, zegt Can. Vanwege zijn vele reizen door conflictgebied, is hij gaan inzien dat vrijheid eigenlijk de kern van het leven is.  

"Natuurlijk is eten, drinken en een dak boven je hoofd ook belangrijk, maar wat heb je aan al die dingen als je geen vrijheid hebt en een soort gekooid leven leidt waarin je niet jezelf kunt zijn? In die zin is vrijheid voor mij alles. Het is de zuurstof van het leven en de brandstof van de ziel."

Eerst kon Can niet begrijpen dat mensen bereid waren om hun leven te geven voor vrijheid. Het leven is zo mooi en waardig, waarom zou je zoiets kostbaar willen opgeven, dacht hij. Alleen door oog in oog te staan met de verdrukking van een dictatuur en de verwoesting van oorlog, snapt Can nu dat vrijheid precies is waarvoor je ook alles wil geven. 

Meer weten over de Vrijheidscolleges, de sprekers of de nieuwe data van de colleges? Hou dan vrijheidscolleges.nl in de gaten.