Luister Grote geesten ook in de podcast Wat blijft

Gerard Reve (14 december 1923-8 april 2006)

Schrijver en dichter Gerard Reve, onbetwist één van de grootste Nederlandse schrijvers van de vorige eeuw, werd in 2018 opgenomen in de Humanistische Canon vanwege zijn pleidooi voor vrijheid van meningsuiting, euthanasie en homoseksualiteit en zijn ‘oorspronkelijke geest’. Tegelijkertijd was hij omstreden door zijn racistische en seksistische uitspraken, maar die werden vaak als ‘ironie’ gezien. Hoe kijken we tegen ‘die oorspronkelijke geest’ aan in deze tijd? Komt Reve nu de samenleving - en de Nederlandse literatuur - sterk veranderd zijn, nog wel weg met die uitspraken van toen? 

In ‘Wat Blijft Podcast’ bespreekt Botte Jellema met drie Reve-kenners met verschillende visies op zijn uitingen. Hoe kijken we tegen Reve’s denken? Is de ironie dood? Of kunnen we die juist nu wel gebruiken?

In deze aflevering komen aan het woord: Aleid Truijens, auteur en publicist, o.a. over literatuur in de Volkskrant Christiaan Weijts, schrijver, columnist en Reve-liefhebber Nynke de Jong, journalist, auteur en podcastmaker (o.a. Alle Geschiedenis Ooit) en fervent boekenlezer. 

Ayn Rand (2 februari 1905-6 maart 1982)

Een aflevering over Ayn Rand, Amerikaans romancier en filosoof. Ze was de grondlegger van het objectivisme, een filosofische stroming. Rand groeide op in Rusland en vertrok in 1926 naar de Verenigde Staten waar ze niet veel later de Amerikaanse nationaliteit aannam. Haar grootste successen waren The Fountainhead (1943) en Atlas Shrugged (1957), boeken die haar naam en faam brachten, maar ook debat veroorzaakten. Critici verwijten Rand het egoïsme te prediken. Onder conservatieven is ze geliefd, Elon Musk citeert regelmatig uit haar werk.  

Maker Annette van Soest praat met NRC-columnist en historica Floor Rusman, tv-regisseur en schrijver Bert van der Veer en politicus Yernaz Ramautarsing, nu lid van Belang van Nederland. 

René Gude (2 maart 1957-13 maart 2015)

Een aflevering over filosoof, hoofdredacteur van het Filosofie Magazine en Denker des Vaderlands René Gude. René Gude was docent filosofie aan de Internationale School voor Wijsbegeerte; zijn missie was de filosofie te populariseren. Hij zwengelde debatten aan in de media en maakte filosofie zichtbaar. Toen hij botkanker kreeg, bedacht hij ‘filosofie als humeurmanagement' en hield hij zich op die manier mentaal staande.

Ruim tien jaar na zijn dood praat maker Marlous Lazal met Gude’s weduwe Babs van den Bergh, filosoof en Eerste Kamerlid Daan Roovers, Marc van Dijk, schrijver en bedenker van Radio René, filosofiepublicist Peter Henk Steenhuis en cabaretier en filosoof Tim Fransen die zich liet inspireren door het werk van Gude.  

Frantz Fanon (20 juli 1925-6 december 1961)

Een aflevering over filosoof, psychiater en schrijver Frantz Fanon. Deze de Frans-Martinikaanse psychiater, schrijver en filosoof was ook vrijheidsstrijder en revolutionair. Hij zette het postkoloniale denken op een ander spoor en werd een belangrijke stem in de anti-koloniale strijd. Zijn bekendste boek is Les Damnés de la Terre (De verworpenen der aarde, 1961).  

Journalist Nathan de Vries praat met zijn dochter Mireille Fanon-Mendès, de uit Sierra Leone afkomstige schrijver/journalist Babah Tarawally en de Vlaamse schrijver Koen Bogaert die een boek schreef over Fanon. Ook wordt er aandacht besteed aan de biopic Fanon over Frantz Fanon van regisseur Jean-Claude Barny die vanaf begin april in de bioscoop te zien is. 

Marie Curie (7 november 1867-4 juli 1934)

Een aflevering over de Pools-Franse scheikundige en natuurkundige Marie Curie. Zij was een pionier op het gebied van de radioactiviteit en ontdekte de elementen polonium en radium. Ook al was ze immigrant en vrouw, toch wist ze haar ideaal te verwezenlijken, namelijk studeren aan de Parijse Sorbonne en betekenisvol zijn in de wis- en natuurkunde. Twee keer ontving ze een Nobelprijs, de eerste keer samen met haar echtgenoot natuurkundige Pierre Curie. Haar werk betekende uiteindelijk ook haar dood, want ze overleed aan de gevolgen van leukemie, veroorzaakt door straling. Ze is begraven in het Pantheon in Parijs, haar kist bedekt met lood vanwege evt. straling.  

Journalist Botte Jellema praat met: deeltjesfysicus Margriet van der Heijden, hoogleraar wetenschapscommunicatie aan de TU Eindhoven, Ad Maas, bijzonder hoogleraar Museale Aspecten van de Natuurwetenschappen en conservator bij Rijksmuseum Boerhaave en Agnes Cremers, historicus en medeoprichter van publiekshistorisch projectbureau Van Gisteren en educatieplatform over historische vrouwen F-site. 

Menno ter Braak (26 januari 1902-14 mei 1940)

Ter Braak was een gezaghebbend schrijver, cultuurcriticus en essayist die o.a de Nederlandse Filmliga oprichtte (samen met Joris Ivens) en de man was van het 'vorm of vent' debat in de Nederlandse literatuur: is de kunstzinnige vorm of het persoonlijke, dat wat de schrijver wil zeggen, het leidende principe in de literatuur. Ter Braak propageerde dat laatste. In de jaren dertig, toen het nationaal-socialisme steeds verder oprukte, schreef Ter Braak veel essays over de gevaren van deze politieke stroming. De uiterste consequentie was, volgens hem, dat als Hitler in Nederland aan de macht zou komen hij de dood zou verkiezen, verklaarde hij al in 1933. En zo gebeurde: Menno ter Braak pleegde op 14 mei 1940, een paar dagen nadat Duitsland Nederland was binnengevallen, zelfmoord. Zijn vriend E. du Perron overleed diezelfde avond aan hartfalen en zijn uitgever Robert Leopold pleegde de dag erna zelfmoord.  

Inge ter Schure praat met Menno's neef Krijn ter Braak, voormalig theater- en tv regisseur, hij is de zoon van Menno's broer Wim ter Braak, cultuurhistoricus Léon Hanssen, de biograaf van Menno ter Braak. Hij schreef een lijvige biografie over Ter Braak en schrijver en columnist Nelleke Noordervliet.

Neef Krijn ter Braak onderhoudt een website met alle bevindingen over zijn oom Menno ter Braak: mennoterbraak.nl 

Albert Camus (7 november 1913-4 januari 1960)

Albert Camus was een Franse filosoof, journalist en schrijver die o.a. bekend werd door zijn boeken ‘De pest’, ‘De val’ en ‘De vreemdeling’. Hij wordt de filosoof van ‘het absurde’ genoemd en tegen zijn zin ook gerekend tot één van de belangrijkste existentialisten. Hij groeide op in de armste wijk in Algiers, week in 1940 naar Frankrijk uit om o.a. lector van de beroemde Parijse uitgeverij Gallimard te worden. Hij kwam om het leven door een auto-ongeluk.  

Emmie Kollau praat met:

• Eva Rovers (1978), biograaf, schrijver en directeur van Bureau Burgerberaad Het werk van Camus is voor haar op grote invloed geweest en bracht haar o.a. tot het schrijven van haar boek over activisme 'Ik kom in opstand, dus wij zijn’ . 
• Bas Heijne (1960), essayist, columnist en winnaar van de P.C. Hooftprijs. Het werk van Albert Camus deed hem als jongeman weinig. Dat veranderde een paar jaar geleden. Hij zorgde ervoor dat er een heruitgave kwam van vier brieven die Camus tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef aan een denkbeeldige Duitse vriend, die zich tot het nazisme had bekeerd.  
• Roel Meijvis (1995), filosoof en theatermaker. Hij las Camus voor het eerst toen hij met liefdesverdriet op een Waddeneiland zat. Hij was meteen gegrepen, las alles, schreef een scriptie en uiteindelijk het boek 'De glimlach van de aarde. Het voelende denken van Albert Camus'. 

Alexander von Humboldt (14 september 1769-6 mei 1859)

Wat blijft van natuurvorser en ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt. Hij reisde naar Midden- en Latijns-Amerika, deed grote wetenschappelijke ontdekkingen en gold in zijn tijd als een ware rockster. 

Inge ter Schure praat met: 

• Arita Baaijens, ontdekkingsreiziger. Reisde vijftien jaar met kamelen door de Sahara, bereisde deels hetzelfde gebied als Alexander von Humboldt, dit jaar verscheen van haar het boek ‘In gesprek met de Noordzee’. 
• Amarylle van Doorn, arts en activist bij Extinction Rebellion. Is in haar activisme geïnspireerd door Alexander von Humboldt als ‘de eerste klimaatactivist’. 
• Norbert Peeters, botanisch filosoof. Verdiept zich in de vraag hoe ons eigen leven verstrengeld is met dat van de plant. Geeft regelmatig lezingen over Von Humboldt. 

Edward Said (1 november 1935-25 september 2003)

Een aflevering over Edward Said, de Palestijns-Amerikaanse literatuurwetenschapper, denker en voorvechter van de Palestijnse zaak. Hij werd bekend door zijn boek 'Orientalism’ (1978) waarin hij kritiek uit op de stereotype kijk van het Westen op de Oosterse wereld. Het oriëntalisme van Said krijgt tot op de dag van vandaag  bijval, maar ook kritiek. Zijn denken is actueel in de debatten die nu op het scherpst van de snede over Israël en Palestina worden gevoerd. 

Presentator Nathan de Vries praat met: 

• Najla Said, schrijver, actrice en dochter van Edward Said die het boek ‘Looking for Palestine’ schreef. 
• Lotfi El Hamidi, redacteur bij de Groene Amsterdammer en Midden Oosten specialist. 
• Sinan Çankaya, cultureel antropoloog en schrijver van het recent verschenen boek 'Galmende geschiedenissen’, waarin hij zich uitspreekt tegen de manier waarop Nederland, omgaat met de genocide in Gaza.  

Johann Wolfgang von Goethe (28 augustus 1749–22 maart 1832)

Een aflevering over schrijver, dichter, wetenschapper en staatsman Goethe, één van de belangrijkste filosofen van Duitsland. Zijn bekendste boeken zijn Faust en Die Leiden des jungen Werthers. Journalist Maarten Dallinga onderzoekt wat het werk van Goethe nu nog kan betekenen. Hoe kan Goethe helpen ons te verhouden tot de onrust en onzekerheid in de wereld?  

Maarten Dallinga praat met: 

• De Vlaamse schrijver Tom Lanoye. Hij bewerkte Goethe’s klassieker Faust tot toneelstuk OustFaust voor Het Nationale Theater. 
• Dichteres Iduna Paalman, die zich verdiepte in ‘Werther’ van Goethe en hier een essay over schreef voor De Groene Amsterdammer. 
• Priester en filosoof Victor Bulthuis, die de liefdesgedichten van Goethe vertaalde.

Laozi (waarschijnlijk) 571 voor Christus

Een aflevering over de Chinese filosoof Laozi, ook wel Lao Tse genoemd. Laozi werd (waarschijnlijk) 571 voor Christus geboren en wordt gezien als de stichter van het taoïsme. Hij verliet het Chinese Hof van de Zhou-dynastie waaraan hij verbleef en reisde door het Chinese rijk om zijn filosofie te verkondigen, wat resulteerde in het boek Tao Te Ching. In werkelijkheid zouden tientallen schrijvers meegewerkt hebben aan dit heilige schrift. Wereldwijd volgen tientallen miljoenen taoïsten de leer van Laozi. Wat blijft van Laozi? 

Podcastmaker Marlous Lazal praat met: 

• Bettine Vriesekoop, professioneel tafeltennister, ze studeerde Chinese talen en culturen en woonde met haar zoontje van 2006 tot 2010 in China waar ze correspondent was voor NRC. Onlangs verscheen haar boek 'Chinese wijsheid in een balletje, het spel van Tao' 
• Michel Dijkstra, docent en publicist oosterse filosofie en westerse mystiek. Hij publiceerde o.a. de boeken Zenboeddhisme (2010), Inleiding taoïstische filosofie (redactie, 2015) en Basisboek oosterse filosofie (2016) en in 2019 verscheen In alle dingen heb ik rust gezocht. De weg naar eenheid van Meister Eckhart en zenmeester Do–gen.
• Jan De Meyer, sinoloog en vertaler. Hij promoveerde in 1992 op de taoïstisch-confucianistische synthese van Luo Yin (833-910). Hij schreef o.a. ‘Leyuan. De tuin van het geluk’, en ‘Inleiding taoïstische filosofie’. In het najaar verschijnt zijn meest recente vertaling van de Laozi bij uitgeverij Otheo. 

Sophie Oluwole (12 mei 1935-23 december 2018)

Een aflevering over de Nigeriaanse filosoof Sophie Oluwole. Zij was de eerste vrouwelijke hoogleraar filosofie in Nigeria. Oluwole verzette zich tegen de gedachte dat het westers denken superieur is aan de Afrikaanse filosofie en benadrukte de waarde van traditionele Afrikaanse denksystemen. In haar bekendste werk, Socrates en Orunmila, vergelijkt ze de westerse en Afrikaanse filosofie, aan de hand van twee figuren: Socrates en Orunmila, een centrale wijze uit de Yorùbá-traditie in West-Afrika.  

Presentator Nathan de Vries praat met: 

• Renate Schepen is intercultureel filosoof en is gepromoveerd op het thema ‘interculturele filosofie en kennisrechtvaardigheid’. Ze ontmoette Oluwole meerdere keren. 
• Juul van der Laan is kunstenaar-filmmaker. Ze maakte ze o.a. de korte documentaire ‘Sophie’ (genomineerd voor de Lions Award 2022) gebaseerd op haar ontmoeting met filosoof Olúwolé in Amsterdam. 
• Samira Rafaela, politica en lid van het Europees Parlement, dochter van een Ghanees-Nigeriaanse vader en kenner van het werk van Oluwole. 

Sigmund Freud (6 mei 1856-23 september 1939)

Een aflevering over de neuroloog en grondlegger van de psychoanalyse Sigmund Freud. Freud, geboren in huidigTsjechië, studeerde in Wenen aan de medische faculteit en ontwikkelde zich tot een zeer invloedrijke psychiater en denker. Zijn woorden galmen na in de hedendaagse therapiesessies, en zijn bank en beeltenis zijn gemeenplaatsen geworden in onze cultuur. Hij is de man van het Oedipuscomplex en de Droomduiding (Traumdeutung) en hij had in zijn vak een grote schare volgelingen.  

Journalist Botte Jellema praat met:  

• Christien Brinkgreve, emeritus hoogleraar Sociale Wetenschappen en schrijver; 
• Glenn Helberg, psychiater. 
• Christa Widlund, psychoanalytica (ook bekend onder haar schrijversnaam Anna Enquist).  

Mary Wollstonecraft (27 april 1759-10 september 1797)

Een aflevering over de Engelse Verlichtingsfilosoof Mary Wollstonecraft. Zij geldt als inspirator voor het twintigste-eeuwse feminisme. Haar belangrijkste werk, het boek A Vindication of the Rights of Woman (1792) is een pleidooi voor gelijke rechten voor vrouwen, ze trok haar leven lang ten strijde tegen achterstelling van vrouwen. Haar eigen leven was vol pieken en dalen, van een nare jeugd met een alcoholistische vader tot romantische affaires die uiteindelijk misliepen. Ze stierf in het kraambed aan kraamvrouwenkoorts, na de geboorte van haar dochter Mary Shelley die later de beroemde roman Frankenstein zou schrijven.   

Journalist Inge ter Schure praat met:  

• Jet Bussemaker, voormalig staatssecretaris van VWS en minister van OCW voor de PvdA en tegenwoordig Hoogleraar Wetenschap, beleid en maatschappelijke impact aan de Universiteit Leiden.  
• Jabik Veenbaas, schrijver, vertaler en filosoof, gespecialiseerd in De Verlichting. Hij schreef het voorwoord bij Wollstonecrafts 'Pleidooi voor de rechten van de vrouw' en nam haar levensverhaal op in zijn boek 'De Verlichting als kraamkamer'.    
• Heleen Debruyne, Vlaams schrijver, feminist en presentator. Zij schreef onder andere het boek 'Vuile lakens', waarin ze samen met Anais van Ertvelde blootlegt dat seksuele vrijheid een illusie is. 

Leonardo da Vinci (15 april 1452-2 mei 1519)

Een aflevering over Leonardo da Vinci, homo universalis - universele mens - want: schilder, architect, uitvinder, ingenieur, scheikundige, schrijver en beeldhouwer. Hij werd gezien als het renaissance-ideaal, omdat hij zoveel verschillende dingen kon; hij is ook de man die ons onder andere de Mona Lisa en Het Laatste Avondmaal naliet. Het verhaal gaat dat hij ook de uitvinder is van onder andere de helikopter en het machinegeweer, maar dat wordt door deskundigen betwijfeld. Buiten kijf staat dat hij tot op de dag van vandaag wordt bestudeerd en bejubeld. 

Journalist Botte Jellema praat met:  

• Michael Kwakkelstein, directeur van het Nederlands Interuniversitair Kunsthistorisch Instituut in Florence, Italië  en hoogleraar Beeldende Kunst van de renaissance in Utrecht en dé ‘Da Vinci’-deskundige. 
• Wieteke van Zeil, kunsthistoricus en kunstcriticus van de Volkskrant 
• Theo Jansen, beeldend kunstenaar en uitvinder en de man die wereldfaam verwierf met zijn uitvinding annex kunstwerk ’strandbeesten’, zelfstandig lopende constructies vervaardigd van pvc-buizen. 

Breyten Breytenbach (16 september 1939-24 november 2024)

Een aflevering over de Zuid-Afrikaanse dichter, schrijver, schilder en anti-apartheidsactivist Breyten Breytenbach. Breytenbach werd geboren in de West-Kaap, maar vestigde zich in de jaren zestig in Parijs omdat zijn huwelijk met een Vietnamese vrouw in Zuid-Afrika niet werd geaccepteerd. Vanuit ballingschap werd hij een fel anti-apartheidsactivist. In de jaren zeventig werd hij tijdens een bezoek aan Zuid-Afrika opgepakt en veroordeeld tot negen jaar gevangenis; in 1982 keerde hij terug naar Parijs waar hij door president Mitterand tot Frans staatsburger werd verklaard. Breytenbach schreef in het Afrikaans en Engels en zijn werk wordt internationaal geprezen. 

Presentator Nathan de Vries praat met:  

• Adriaan van Dis, collega en vriend van Breytenbach die een deel van zijn werk vertaalde. 
• Conny Braam, schrijver en één van de oprichters van de Anti-Apartheidsbeweging Nederland. 
• Alfred Schaffer, dichter en docent moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Kaapstad. 
• Amanda Strydom, Zuid-Afrikaanse zangeres en kleinkunstenaar. Ze veroorzaakte in 1986 een schandaal in Stellenbosch, in die tijd het ideologische centrum van de apartheid. Tijdens een cabaretvoorstelling balde ze haar vuist en riep de strijdkreet Amandla.