Hoe het is om je thuis te verliezen
"Ik werd bang van de angsten die in de maatschappij leefden.”
Moeten we ons zorgen maken over de groeiende polarisatie in Nederland? Documentairemaker Lidija Zelovic’ vindt van wel. In haar film ‘Home game’ zien we dat ze zelf vluchtte uit Sarajevo voor de oorlog die in voormalig Joegoslavië woedde. Nu ziet ze parallellen tussen de situatie van dertig jaar geleden in haar thuisland, en wat er in Nederland gebeurt. We spraken Zelovic’ over haar film, over de spiegel die ze de Nederlandse samenleving wil voorhouden en over de noodzaak om je te blijven interesseren in de ander.
In de film lezen we met jou mee, terwijl je in een brief aan je vader schrijft over je eerste tijd in Nederland. Je noemt Nederland “Alles wat Joegoslavië had kunnen zijn: een land van de menselijke maat”. Je hebt ervaren hoe het is om je thuisland te verliezen en te leven met angst en onzekerheid. Mensen die hier geboren zijn, zijn zich vaak minder bewust van die angsten. Wat zouden zij kunnen doen om beter te begrijpen hoe het voor mensen die gevlucht zijn voelt?
“Het is onmogelijk om van iedereen te begrijpen hoe die zich voelt, en het is ook niet constructief om dat van mensen te eisen. Net zoals dat ik nooit kan weten hoe het voelt om iemand te zijn die vijftig jaar lang hetzelfde thuis heeft gehad. Maar het is wél nodig om mensen op waarde te schatten. Je moet verschillende perspectieven leren kennen, om mensen serieus te kunnen nemen.
Met mijn film laat ik vanuit mijn perspectief zien hoe het is om je thuisland te verliezen en te moeten vluchten, en dat ik daardoor een andere kijk heb ontwikkeld op de wereld waarin we leven. Voor mij is het waardevol dat verhaal te vertellen. Het zijn verrijkende ervaringen, die we met elkaar kunnen delen.”
Je zoon Sergej twijfelt in de documentaire of hij zich wel helemaal thuis voelt in Nederland. Aan het eind lijkt hij zich wel meer thuis te voelen. Hoe komt dat denk je?
“Ik denk dat Sergej zich altijd thuis heeft gevoeld in Nederland. Maar veel migrantenkinderen bewegen zich op een spectrum van loyaliteit, ook Sergej. Eerst wilde hij loyaal zijn aan mij en zijn familie. Maar nu zijn z’n vrienden weer belangrijker en die zijn Nederlands. Zo verschuift de loyaliteit, totdat ze ontdekken wie ze echt zijn.”
Je houdt van Nederland; je kunt je een leven zonder je vrienden en familie hier niet meer voorstellen. Maar als je dat in je eigen taal wilt uitdrukken, knelt er iets in je borst. Je voelt met die woorden dat je je oude thuisland zou verraden. We zien hoe het is om te leven als migrantengezin in Nederland. Wat zijn voor jou de grootste uitdagingen? En wat heeft het je gebracht?
“Je komt in een land waar alles anders is en je kan je niet indenken hoe moeilijk het is om van je oude gewoontes af te stappen. Ik was 22 jaar en al gevormd als mens, maar ineens is dat allemaal weg, en ben je niets. Helemaal kaal en bloot.
Maar juist dan komt sterk naar voren wie jij diep van binnen bent. De meeste mensen die opgroeien waar ze geboren zijn, hebben onbewust het gevoel dat het ‘zo hoort’ en dat je niet verder hoeft te kijken. Maar als je een nieuwe cultuur moet leren kennen, dan krijg je hele andere inzichten. Je leert begrijpen dat je niet het prototype bent van hoe mensen horen te zijn. Dat is een waanzinnige levensles, die je op geen enkele andere manier kan leren.”
In de documentaire toon je oude archiefbeelden van politieke gebeurtenissen. Wanneer begonnen jouw zorgen en angsten over polarisatie in Nederland? En waar komen die angsten vandaan?
“In de begintijd dat ik hier woonde, zag ik alleen maar positieve kanten. Alles was hier goed geregeld, en iedereen was open.
Maar ik begon me zorgen te maken na 9/11 en dan vooral over de manier waarop Nederland hierop reageerde. Ik vond het alarmerend dat mensen zoals Pim Fortuyn toen op konden komen.
Toen Fortuyn werd vermoord en daarna Theo van Gogh, begon ik echt bang te worden. Ik zag hoe de samenleving erop reageerde met wantrouwen richting moslims. Ik dacht: hoe kan dit in deze maatschappij? Waar zijn die angsten op gebaseerd? Ik werd bang van de angsten die in de maatschappij leefden.”
“Sinds ik de plek moest verlaten waar mijn hart lag, ben ik hier heel gelukkig.” Zegt je vader Tijdens een familiediner in de film. Aan tafel ontstaat een discussie over Pim Fortuyn en de opkomst van Geert Wilders. In de documentaire zien we dat jouw ouders, die ook gevlucht zijn, zich minder zorgen maken over de situatie in Nederland dan jij. Hoe komt dat denk je?
“Mijn vader heeft gewoon ‘besloten’ om gelukkig te zijn. En hij vond ook dat het zijn verantwoordelijkheid was om ons gelukkig te maken. Zijn motto was: ‘Hier is het beste. Hier waar wij zijn. Niet omdat hier het beste is, maar omdat wij hier zijn’.
In de film vraag ik hem ook wat hij geleerd heeft van het vluchten voor de oorlog, en zijn antwoord was ‘ik heb geleerd om te overleven’. Dat geeft eigenlijk ook antwoord op de vraag hoe hij naar de wereld kijkt.”
Denk je dat Nederland de polarisatie kan overwinnen? En hoe zouden we dat moeten doen?
“We zijn met de dag verder van huis, denk ik. Maar mijn belangrijkste les is dat je zoveel mogelijk in gesprek moet gaan met mensen die anders denken dan jij. Gewoon even luisteren naar de ander en jezelf afvragen waarom diegene denkt zoals die denkt. Als je alleen met mensen praat waar je het mee eens bent, krijg je te vaak het idee dat je alleen maar gelijk hebt en de ‘ander’ die wordt dan echt de ander.
Er is vast iemand in je omgeving die anders denkt dan jij. Een buurman of misschien een familielid. Mijn buurvrouw is bijvoorbeeld een trotse PVV’er. Zij komt in onze gesprekken met argumenten die feitelijk niet juist zijn. Samen Googelen we dan naar antwoorden en ik confronteer haar dan feiten en dingen die ze niet wil zien. Op die manier probeer ik haar te betrekken.
Maar het belangrijkste is dat ik luister naar waar ze vandaan komt. Zo heb ik van haar geleerd dat ze op de PVV stemt omdat ze teleurgesteld is. Ze voelt zich niet gehoord en gezien. En dat kan ik begrijpen. Juist dit heeft onze maatschappij nodig, dat we naar elkaar op zoek gaan.”
Home Game
Ontheemding en politieke spanning: Zelovic filmt haar zoektocht naar thuis, haar familie en de maatschappelijke veranderingen in Nederland, tegen de achtergrond van haar Sarajevo-verhaal.