'De film laat een omkering van humanistische waarden zien'

Jan Teunissen (1898-1975) had in de Tweede Wereldoorlog een sleutelpositie in de Nederlandse filmindustrie. Hij kende NSB-leider Anton Mussert, de Duitse propagandaminister Joseph Goebbels en boegbeeld van de nazipropaganda Leni Riefenstahl. Maar de documentaire gaat over meer dan alleen Teunissen: de geschiedenis van Nederlandse film, propaganda en psychologie. NRC schrijft: ‘Het is een welkome film in deze tijd van desinformatie, nepnieuws (...) en hernieuwd nationalisme.'

Hoe kwam je bij ‘filmtsaar’ Jan Teunissen terecht?

"Per toeval. Ik stuitte tijdens het maken van mijn vorige film ‘Allen tegen allen’ op een document waarin een audio-interview met Teunissen van acht uur uit de jaren zestig beschreven stond. Ik was erg benieuwd. Waar gaat een filmmaker toe over om zich op te werken binnen de NSB als filmpropagandist? Hoe dachten zij na over propaganda?

In het algemeen vond ik het thema van propaganda interessant, hoe media als wapen kunnen worden ingezet voor polarisatie en destructieve politiek. Dat maakte dat het voor mij ook een onderwerp dat relevant is voor het nu. Door de opmars en invloed in het heden van autoritaire en imperialistische regimes en leiders als Putin, Trump, Netanyahu – en de strategisten en propagandisten om hen heen."

Trailer van 'De propagandist'

Je moest op zoek naar de banden met het interview?

"Ja, het duurde even tot we de banden terugvonden. Gelukkig zijn ze bewaard gebleven in de archieven van Beeld & Geluid. Daar moesten we op zoek naar de dozen met de banden, want het materiaal is nog niet gedigitaliseerd. De interviews met Teunissen zijn afgenomen door historicus Rolf Schuursma in 1964 en 1965, tijdens een oral history-project. Schuursma komt zelf ook aan het woord in de film."

Wat was je eerste indruk na het beluisteren van de banden?

"Researcher Rik Binnendijk en ik vielen al snel van onze stoel van verbazing. We hadden verwacht dat zo iemand het boetekleed aantrekt of zich verontschuldigt. Maar door de manier waarop hij redeneert en praat, lijkt hij daar niet zo over te denken en zelfs een beetje trots op wat hij allemaal heeft gedaan. Hij zat op te scheppen over zijn connecties.

Op de oorspronkelijke banden komt de interviewer steeds dichter bij het antwoord op de vraag: waarom deed Teunissen het? In eerste instantie lijkt het opportunisme en enkel te draaien om ambitie en carrière. Steeds meer merk je dat Teunissen er toch meer racistische ideeën en nazi-ideologie op nahoudt.

Het is ook een ontstaansgeschiedenis van de Nederlandse film. Je kan een beetje blasé denken dat alles over de oorlog nu wel bekend is. Maar hoe meer we gingen researchen, hoe meer we ons verbaasden hoe weinig we eigenlijk over dit onderwerp wisten."

Dit is de eerste documentaire die je voor HUMAN maakt. Waarom past de film bij onze omroep?

"Ik denk omdat de film eigenlijk een omkering van humanistische waarden laat zien: ontmenselijking. Een belangrijk thema van de film is dehumaniseren door middel van de propaganda. Haat zaaien door een wij-zij narratief te verspreiden in de propaganda.

Deze documentaire reikt niet op een dienblaadje aan hoe je het verhaal moet interpreteren. Ik hoop zelf films te maken die geëngageerd zijn maar ook op een bepaalde manier bescheiden, die niet demagogisch uitleggen hoe alles in elkaar zit maar meer onderzoekend en observerend. Sinds de film uit is, merk ik dat er op allerlei manieren verbanden worden gelegd met het heden. In die zin roept de film meer vragen op en beantwoordt niet alle vragen. Ik vind het heel belangrijk dat er op televisie ook ruimte is voor complexe vragen, in dit geval over autochtoon fascisme. Ook als alternatief voor simplisme en binair denken."

© Albert Hartwig

In een van scènes zie je hoe NSB-leider Anton Mussert ontvangen wordt door een juichende menigte. Een stem zegt: “overal kent het enthousiasme geen grenzen”.

"Ja, dat beeld moest Teunissen scheppen van Mussert. En er werd op momenten ook wel gejuicht, zoals op de Dam waar veel kinderen waren. Daarmee hoopten ze natuurlijk op het ‘bandwagon effect’. Maar in de research kwamen we ook ‘mislukte’ films tegen waarop er een handjevol mensen langs de weg staat. Daaraan zie je dat Teunissen niet dezelfde middelen had als Leni Riefenstahl.

In het interview vertelde Teunissen ook dat hij flink in de redevoering van Mussert moest knippen en plakken. Mussert versprak zich vaak, zegt hij. De filmpjes wekken de indruk dat alles een groot succes is, en dat wordt gedurende de oorlog steeds meer een leugen. Je voelt dat zij in een soort parallelle wereld leven en het Nederlandse publiek vertellen dat het hartstikke goed gaat aan het oostfront.

De propaganda films zijn door miljoenen mensen gezien. Het is natuurlijk moeilijk vast te stellen hoeveel invloed propaganda heeft. Maar in de uitspraak in de rechtszaak tegen Teunissen na de oorlog staat toch wel scherp verwoord dat Teunissen zich op een terrein bevond dat voor de bezetter van groot propagandistisch belang was en waardoor velen zich min of meer lieten beïnvloeden. En dat hij daarbij voor eigen gewin een positie verwierf die hij anders niet had kunnen bereiken."

Teunissen vertelt ook dat hij een aantal journalisten laat komen, omdat hij niet blij is met de negatieve filmkritiek. “Ik heb ze eerst een halfuurtje laten wachten in het wachtkamertje, het zweetkamertje. Dan waren ze een beetje murw. Toen heb ik gezegd: (...) Geef goeie kritieken, en als jullie dat niet doen, dan zijn jullie nog niet gelukkig.”

"Het is een hele autoritaire figuur en hij vindt het zelf ook helemaal niet raar wat hij zegt. Hij ziet het probleem niet. Het hele idee dat er verschillende perspectieven bestaan en dat je kritiek toestaat om voor waarheidsvinding verschillende meningen belangrijk vindt, dat speelt helemaal niet. Je voelt daar ook de persoonlijke rancune. Eerder in de film zie je dat Teunissen voor de oorlog slechte recensies kreeg na zijn speelfilm, de eerste Nederlandse geluidsfilm 'Willem van Oranje' (1934). Als geflopt filmmaker is hij bij NSB ineens in een positie om goede kritieken af te dwingen. Het is dus iemand die op het moment dat hij de macht heeft, daar niet bescheiden mee omgaat. Het is een politiek thema dat actueel is: hoe kritische stemmen monddood – of letterlijk dood zoals nu in Gaza – worden gemaakt door autoritaire regimes om controle te hebben op de pers."

© Docmakers

Waarom mogen vrienden van HUMAN deze film niet missen?

"Ik kan me goed voorstellen dat niet iedereen op dit moment geïnteresseerd is in een film die terugkijkt naar fascisme in de geschiedenis. De wereld is ook veranderd sinds we begonnen met de film in 2020. Maar wat mij aantrok in het onderwerp was dat het om een relatief onbekend hoofdstuk uit de Nederlandse geschiedenis gaat. En dat het mentaliteit blootlegt die misschien niet aansluit bij ons zelfbeeld. Ik vind het zelf ook belangrijk dat er een kritische kijk op de eigen geschiedenis is, je ziet dat een kritisch zelfbeeld op veel plekken - ook onder invloed van populistische politiek - plaats maakt voor een symbolische omgang met het verleden. Zoals de AfD in Duitsland tegelijk de geschiedenis wil vergeten maar deze daarnaast ook aan het herschrijven is tot iets dat hen goed uitkomt.

Uiteindelijk behandelt de film universele thema's als verantwoordelijkheid: wanneer kijk je weg? Wanneer worden anderen gedemoniseerd? En wanneer werken we daar, misschien zelfs onbedoeld, aan mee?"

'De propagandist' is een productie van Docmakers, Ilja Roomans, in co-productie met HUMAN. De film wordt op televisie uitgezonden op 13 november om 22:20 uur op NPO 2.