Of het nu gaat om het bespreekbaar maken van maatschappelijke spanningen, of om het bijbrengen van kennis over democratie en rechtsstaat, burgerschapsonderwijs lijkt na de moord op de Franse leraar Samuel Paty belangrijker dan ooit. Ondertussen komen mbo's er met een belabberde 'inspanningsverplichting' vanaf, staat bij maatschappijleer één op de vier docenten onbevoegd voor de klas, en telt het vak op veel middelbare scholen niet eens mee voor de overgang. Waarom vinden we het democratisch vormen van onze jeugd in Nederland zo lastig?
Meer De Publieke Tribune Radio? Abonneer je als Apple-gebruiker of als Android-gebruiker op onze Podcast en mis niks! Luister je liever via Spotify? Dan abonneer je je hier.
De brute moord op geschiedenisleraar Samuel Paty, die op vrijdag 16 oktober werd onthoofd nadat hij spotprenten van Mohammed in de klas had laten zien, ging als een ware schokgolf de wereld over. Ook in Nederland vroegen docenten zich openlijk af of alles nog wel kon worden besproken in de klas.
Zo ook Jasper Rijk (lerarenopleider maatschappijleer in Tilburg) en Hessel Nieuwelink (lector burgerschapsonderwijs in Amsterdam). Rijk beschreef onlangs de klas als "een mijnenveld" en heeft het gevoel dat de autonomie van de docent "onder toenemende druk" staat. Nieuwelink benadrukte recentelijk nog maar eens dat elke leerling met extremistische opvattingen en elke zichzelf censurerende leraar er natuurlijk één te veel is, maar zegt wel: "we moeten niet doen of dit staande praktijk in ons onderwijs is."
In de radiouitzending van De Publieke Tribune van maandag 26 oktober ging presentator Coen Verbraak in gesprek met docenten maatschappijleer en burgerschap. Conclusie: burgerschapsvorming zou meer gewicht moeten krijgen in het curriculum. Toch lijkt het in de onderwijspraktijk soms nog overgeleverd te zijn aan de welwillendheid van individuele docenten en schoolinstellingen.
En hoewel iedereen het erover eens lijkt te zijn dat in tijden waarin alles op scherp staat, juist het inhoudelijk vakmanschap van leraren geschiedenis en maatschappijleer een cruciale rol speelt, blijft de vraag: krijgen docenten wel voldoende de kans om die rol te pakken?
Toch is er in de hele discussie over meer of minder burgerschapsonderwijs een hoop spraakverwarring. "Zo is maatschappijleer altijd burgerschap, maar burgerschap niet altijd maatschappijleer," aldus Nieuwelink.
Rijk: "Als we hebben over het voortgezet onderwijs, dan is maatschappijleer van vmbo tot gymnasium één jaar lang een verplicht vak. Het is een schoolexamenvak, zonder centraal eindexamen. Op havo-vwo wordt het bijvoorbeeld ook met allerlei vakken gemiddeld gewogen, waardoor je een combinatiecijfer krijgt van al je cijfers voor maatschappijleer, CKV, profielwerkstuk - en op sommige scholen zelfs nog levensbeschouwing - bij elkaar. Die positie staat soms wat haaks op het belang wat allerlei mensen hechten aan onderwijs over democratie en rechtstaat."
In het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) wordt alleen maar gesproken over een zogenaamde 'inspanningsverplichting.' Hoe zit dat?
Rijk: "Die inspanningsverplichting is echt een blamage. Als school moet je dan dus 'iets' doen aan burgerschap, wat vervolgens helemaal afhangt van wat de school en individuele docenten eraan willen doen. Op een hele goeie school met bereidwillige docenten heb je fantastisch burgerschapsonderwijs. Maar ik ken ook genoeg mbo-instellingen waar gezegd wordt: nou, we doen dit jaar een gastles van de FNV en daarmee hebben we burgerschap afgevinkt."
Nieuwelink: "Scholen kunnen bij wijze van spreken een middagje vrijwilligerswerk inplannen en dan is het klaar. Dat is dramatisch, ik kan niet anders zeggen. Studenten willen massaal dat het vak serieus genomen wordt binnen het onderwijs. Maar ja, die zijn dus afhankelijk van individuele docenten. Er zijn heel veel instellingen die dat goed doen, maar ook heel veel die er niets mee doen. Tegelijkertijd hebben de keuzenvakken maatschappijwetenschappen op het havo-vwo en maatschappijkunde op het vmbo inmiddels een heel sterke positie verworven. Die staan echt als een huis."
Rijk: "Daar zie je ook meteen dat het vak een enorme meerwaarde is. Het kan alleen helaas nog maar door heel weinig leerlingen gekozen worden omdat het ten eerste een keuzevak is en ten tweede nog maar op heel weinig scholen wordt aangeboden."
Maatschappijleer is altijd burgerschap, maar burgerschap is niet altijd maatschappijleer.
Uit internationaal vergelijkend onderzoek naar burgerschap blijkt namelijk dat Nederlandse leerlingen niet alleen, in vergelijking met hun leeftijdsgenoten in andere landen, weinig kennis hebben van democratie en rechtsstaat. Een speciale staatscommissie onder leiding van Johan Remkes trok eind 2018 al aan de bel en concludeerde dat de positie van de vakken geschiedenis en staatsinrichting en maatschappijleer "fors moet worden versterkt."
Rijk: "Die internationale context is hier wel echt interessant. We leggen in Nederland altijd een sterke nadruk op - ik noem het altijd maar - ons 'koopmanscurriculum.' Met andere woorden: het moet allemaal wel núttig zijn. Je moet kunnen rekenen, je moet Engels kunnen spreken, je moet je exacte vakken beheersen, en dan kom je er wel in deze wereld. Dat is die koopmansmentaliteit waar we in Nederland groot mee zijn geworden, zou ik bijna willen zeggen. In die zin zijn natuurlijk alle vakken die daar niet aan bijdragen, of dat nu gaat om kunstzinnige vakken of vakken waarbij een burgerschapscomponent speelt, daar de dupe van. Het kabinet heeft uiteraard kennis genomen van de aanbevelingen van de commissie-Remkes, maar heeft ook gezegd: we zijn al bezig met de nieuwe herziening van het curriculum op scholen, we leggen die aanbeveling van Remkes nu even naast ons neer."
"We leggen in Nederland altijd een sterke nadruk op ons 'koopmanscurriculum.' Met andere woorden: het moet allemaal wel núttig zijn."
Uit datzelfde internationale onderzoek blijkt ook dat er wat betreft burgerschapskennis grote verschillen zitten tussen de schoolniveaus. Zo zouden vmbo-leerlingen er in kennis bijvoorbeeld niet op vooruit zijn gegaan maar leerlingen in de andere schooltypen wel. Volgens de onderzoekers wordt dat verschil steeds groter.
Nieuwelink: "Mbo-studenten hebben op allerlei vlakken minder vertrouwen in zichzelf als het over politiek gaat. Dan zou je zeggen, dat maakt het urgent om die studenten meer handvatten te geven, maar dat doen we niet. Tijdens de verkiezingen van 2017 was de opkomst onder mbo-studenten ruim 25 procent lager dan bij hun leeftijdsgenoten op havo, vwo en universiteit. Dat is een waanzinnig verschil. Leidt dat tot politieke actie? Leidt dat tot een taskforce? Nee hoor. We vinden het blijkbaar niet belangrijk genoeg."
Valt deze discussie ook weer terug te voeren op het klassieke probleem dat het lerarentekort heet?
Nieuwelink: "Er is op zich geen tekort aan docenten maatschappijleer. Maar die vrijblijvendheid wat betreft de invulling van het vak wordt wel echt problematisch als scholen besluiten hun gymdocenten maatschappijleer te laten geven. Want voor wie is burgerschapsonderwijs vooral van belang? Voor kinderen die weinig hebben en die weinig meekrijgen vanuit huis. En waar is het lerarentekort hoog? Op de scholen waar kinderen weinig hebben. Conclusie: dat lerarentekort moet aangepakt worden, daar moet het over gaan. Voor lezen en schrijven geldt hetzelfde. Een kwart van de leerlingen kan amper lezen. Ja, dan kan je wel met burgerschapsonderwijs bezig zijn, maar als die kinderen al geen krant kunnen lezen, dan houdt het snel op."
Veel docenten grepen de moord op Samuel Paty aan om het belang van burgerschapsonderwijs - en dus het belang van inhoudelijk vakmanschap van de kant van de docent - nog maar eens te benadrukken. Is het te lang niet serieus genomen?
Nieuwelink: "Ik heb zeker nagedacht of ik me hier in moest mengen, het is natuurlijk een tijd waarin er een heleboel dingen op scherp staan. Maar dat is wel ons vak en dat maakt het ook mooi. Ik gaf les in Amsterdam-West ten tijde van de moord op Theo van Gogh. Dat was natuurlijk afgrijselijk, maar tegelijkertijd ook heel interessant. Dan gaat het ergens over. Over terroristische aanslagen lesgeven is altijd moeilijk, omdat het een heel heftig onderwerp is en omdat leerlingen er heftig op kunnen reageren - doen ze lang niet altijd, maar het kan. Maar een docent maatschappijleer zou zo'n gesprek wel moeten kunnen voeren, hoe moeilijk dat ook is."
Rijk: "Ik ben bestuurslid bij de Nederlandse Vereniging Leraren Maatschappijleer (NVLM). In zekere zin een lobbyclub, maar wel van een van de kleinste vakken in het curriculum, niet per se de meest gehoorde stem dus. Maar zeker naar aanleiding van de actualiteit proberen we nu toch ook weer ministers aan te schrijven om de conclusies en aanbevelingen van de commissie-Remkes onder de aandacht te brengen. Want als je eenmaal moet wachten op dat het 'curriculumherzieningstraject,' dan ben ik bang dat het jaren gaat duren voordat daar iets uitkomt. De vraag is of we die tijd hebben."
Luister hieronder de hele aflevering van De Publieke Tribune terug of abonneer je als Apple-gebruiker of als Android-gebruiker op onze Podcast en mis niks! Luister je liever via Spotify? Dan abonneer je je hier.