In De Publieke Tribune Radio spreekt Coen Verbraak met filosoof Anja Machielse en ervaringsdeskundigen Janny van der Meulen (77) en Jan Timmers (27). Over het belang van samenzijn, zelfvertrouwen en de fysieke gevolgen van eenzaamheid.
Het doet pijn, het maakt ziek en het zorgt voor wanhoop en verdriet: eenzaamheid. In een tijd waarin we door technologie meer met elkaar verbonden zijn dan ooit, zegt desondanks meer dan veertig procent van de volwassen Nederlanders dat ze eenzaam zijn, en één op de tien in ernstige mate. En hoewel eenzaamheid vaker voorkomt onder ouderen, is het net zo goed een probleem onder jongeren.
Ieder mens, van jong tot oud, voelt zich weleens eenzaam. Momenten waarop je geen aansluiting voelt bij andere mensen, of je naar contact verlangt dat er niet is. "Eenzaamheid hoort bij het leven," zegt Anja Machielse dan ook in De Publieke Tribune. Zij is filosoof en doet onderzoek naar eenzaamheid en sociaal isolement aan de Universiteit voor Humanistiek.
"Je hoeft absoluut niet alleen te zijn om je eenzaam te voelen, je kunt juist omringd zijn door mensen en heel eenzaam zijn. Het is een gemis aan verbinding. Je voelt dat je er niet bij hoort, of je weet niet hoe je je in moet voegen."
Jan Timmers (27) weet hoe dat voelt. "Eenzaamheid is een vreselijk gevoel. Je wilt eigenlijk heel graag contact hebben met andere mensen. Je wilt een praatje maken of zoekt naar vriendschap, maar dat kun je niet vinden, hoe hard je het ook probeert. Je voelt dat er iets mist, en je weet niet hoe je het kunt krijgen."
Eenzaamheid is niet hetzelfde als alleen zijn, omdat alleen zijn ook prettig kan zijn, terwijl eenzaamheid een kwelling is. "Eenzaamheid is een problematische vorm van alleen zijn," zegt Timmers. "Ik voelde me dag in dag uit eenzaam. Het is een gevoel dat went, maar je blijft wel verder wegglijden in het dal."
Eenzaamheid wordt problematisch als het chronisch wordt. "Je krijgt er last van als het niet overgaat en het je gaat belemmeren om dingen te doen die je graag wil doen," zegt Machielse. "Normaliter weet je wel een manier te vinden om dat gevoel van eenzaamheid over te laten gaan: dan leer je bijvoorbeeld nieuwe mensen kennen of je gaat afleiding zoeken die bij je past. Maar het wordt ernstig als je er niet uitkomt, en als de eenzaamheid zich niet oplost."
Dat merkte Timmers ook. Voor hem werd eenzaamheid vanaf zijn middelbareschooltijd echt een probleem, toen hij merkte hij dat hij lastig aansluiting kon vinden bij zijn leeftijdsgenoten. "Wat ik me het beste kan herinneren is dat ik in de pauzes in m'n eentje bij een paal ging staan en mijn brood ging eten. Dan was ik aan het wachten totdat de pauze voorbij was. Ik had niemand om mee te praten. Ik heb geprobeerd om mensen aan te spreken of bij groepjes aan te sluiten, maar werd genegeerd of weggestuurd. Uiteindelijk ga je maar in je eentje zitten."
Jan Timmers
Niet alleen lijden mensen onder eenzaamheid, maar deze ernstige, chronische vorm maakt mensen ook ziek. "Mensen kunnen somber of depressief worden, maar het leidt ook tot fysieke klachten," zegt Anja Machielse. "Er is een sterke relatie tussen langdurige eenzaamheid en allerlei gezondheidsklachten, zoals hoofdpijn, slaapproblemen, en een verminderd afweersysteem."
Jan Timmers werd depressief. "Ik voelde me zo eenzaam en depressief, dat ik suïcidale gedachten had. Toen ben ik op het punt gekomen dat ik voor mijn gevoel een paar dagen van een zelfmoordpoging af zat. Dat was het moment waarop ik mijn ouders voor het eerst verteld heb hoe het echt zat. Dat was een omslagpunt. Zij hebben meteen veel voor me gedaan."
We zien eenzaamheid al gauw als individueel falen. "Dat heeft te maken met het feit dat sociale relaties bepalend zijn voor hoe we naar onszelf kijken," volgens filosoof Anja Machielse. "Dat hebben we vaak niet zo in de gaten, omdat we denken dat we allemaal autonome individuen zijn, maar in feite wordt onze eigenwaarde en zelfrespect gevoed door anderen en hoe zij naar ons kijken. Als anderen niet zien dat we dingen doen die de moeite waard zijn, en ons niet het gevoel geven dat we erbij horen, krijgen we het gevoel dat iets mis met ons is."
Mensen die zich ernstig eenzaam voelen, komen in een negatieve spiraal terecht. "In de jaren na de middelbare school ging het steeds slechter," zegt ervaringsdeskundige Jan Timmers. "Als je eenmaal gewend bent dat mensen je buitensluiten, ga je jezelf als het ware alvast buitensluiten om jezelf te beschermen. Dan ga je die contacten niet meer aan. Zo kom je in een vicieuze cirkel terecht."
Anja Machielse, filosoof en sociaalwetenschapper.
Dat ziet Machielse ook. "Mensen die langdurig eenzaam zijn, zeggen dat naarmate het langer duurt, ze steeds negatiever over zichzelf zijn gaan denken, en hun zelfvertrouwen verliezen. Dat heeft vaak tot gevolg dat mensen zich terug gaan trekken en nog eenzamer worden. Je komt in een negatieve spiraal terecht."
Het stigma dat op eenzaam zijn ligt, helpt daar niet bij. "Het is een taboe om ervoor uit te komen," zegt Machielse. Timmers heeft dat ook ervaren. "Ik heb me er een tijd voor geschaamd. Dat het mij niet lukte om contact te leggen, terwijl ik zag dat zoveel mensen om me heen dat wel lukte. Ik zag mensen dingen doen die ik ook wilde doen, zoals met vrienden thuis afspreken of een wandeling maken, maar het lukte me maar niet om erbij te horen."
Het doorbreken van ernstige eenzaamheid is niet zo eenvoudig. "Betekenisvolle relaties hebben een investering nodig," zegt Machielse. "Ontmoeten is niet meteen een oplossing voor eenzaamheid." Timmers beaamt dat het niet genoeg is om mensen bij elkaar te brengen.
"Als je vijftien jongeren bij elkaar zet die allemaal moeite hebben met contact maken, verwacht ik niet dat daar veel goeds uit zal komen, en het misschien zelfs meer schade zal geven." Als negatieve ervaringen van contact zich opstapelen, trekken mensen zich verder terug.
Voor Timmers bood Join Us, een organisatie die eenzaamheid bij jongeren helpt doorbreken, uitkomst. "Ik heb er veel aan getwijfeld of ik wel leuk genoeg was, en ik wist niet wat ik anderen te bieden had. Wat daar enorm bij geholpen heeft, zijn de begeleiders die subtiel op de achtergrond de gesprekken sturen, mensen het zelfvertrouwen geven om te spreken en hen uitdagen om uit hun schulp te komen.
"Ik doe ook vrijwilligerswerk voor Join Us, waardoor ik meer zelfvertrouwen heb gekregen. Ik zet mijn eigen eenzaamheid in om andere jongeren met eenzaamheid te helpen. En inmiddels gaat het met mij gelukkig ook een heel stuk beter." Dat je gezien wordt, dat je er mag zijn, is onmisbaar.