In één klap sprong zij weer terug in de tijd in haar eigen leven. Toen Rusland afgelopen week Oekraïne binnenviel, katapulteerde dat filmmaker Lidija Zelović uit voormalig Joegoslavië volledig terug in de oorlog die ze eerder zelf meemaakte. "En dat geldt voor iedereen die ik spreek uit voormalig Joegoslavië," vertelt ze. "Het is zo onwerkelijk. Het zorgt voor een gekmakende onrust, en pogingen om het te begrijpen. Ik voel me als een leeuwin in een kooi, ik ben alleen maar aan het ijsberen."
De dreiging hing al langere tijd in de lucht, en tóch was de schok groot toen Oekraïne werd binnengevallen door Rusland. Hoe ga je om met de angst voor oorlog, voor iets dat zoveel groter is dan jezelf? We steken ons licht op bij twee mensen die eerder oorlog meemaakten: filmmaker Lidija Zelović uit voormalig Joegoslavië en schrijver en psychiater Forugh Karimi uit Afghanistan.
Voor schrijver en psychiater Forugh Karimi is het niet de eerste oorlog die ze van dichtbij volgt nadat ze hoogzwanger uit Afghanistan vluchtte, maar ook zij voelt zich teruggeworpen in de tijd. "Dat de Russen binnenvallen, heb ik ook meegemaakt als kind," zegt de psychiater in de uitzending van De Publieke Tribune.
"Maar ook de komst van de Moejahedien, de jihadisten, die door het Westen gesteund werden om tegen de Russen te vechten, en de bloedbaden van begin jaren negentig die zij veroorzaakt hebben. Dat zijn verschrikkelijke beelden. De bombardementen, de schuilkelders, ik heb het ook allemaal meegemaakt. De beelden die ik van Oekraïne heb gezien, komen sterk overeen met de beelden van de val van het communistische regime in Kabul."
Hoofd koel
Dat maar al te bekende oorlogsgeweld maakt niet dat Zelović en Karimi verlamd raken door angst. "Ik was heel erg bang dat dit zou gebeuren, en mijn angst is werkelijkheid geworden," zegt Zelović. "Nu ben ik vooral triest."
Karimi heeft geleerd om de kalmte te bewaren. "Ik heb zoveel gezien, dat ik het hoofd koel probeer te houden. Zodat ik mezelf niet verlies. Mensen die zelf geen oorlog hebben meegemaakt, begrijpen vaak niet hoe je dat doet, en hoe belangrijk het is om dat wel te doen, omdat je anders niet kunt functioneren. Je moet nuchter blijven om helder te kunnen nadenken."
Zelović herkent dat, maar vult aan: "Je moet blijven nadenken, want anders ben je alleen maar emotioneel. Dan neem je emotionele beslissingen, en daaruit ontstaat haat. Zo maak je vijanden. Dus met het oog op de toekomst moet je het hoofd erbij houden."
De onomkeerbaarheid van het geweld is voor beiden onmiskenbaar. Zelović herinnert zich wat haar vroeger verteld werd. "De eerste die neergeschoten wordt, is gered, zeiden ze tegen me. De rest zit vanaf dat moment gevangen in een nachtmerrie. Zo voelt het."
Karimi vult aan: "Een oorlog beginnen is makkelijk, maar het tot een einde brengen lukt niet zomaar. In mijn eigen land is al 43 jaar oorlog en het wordt alleen maar erger."
"De eerste die neergeschoten wordt is gered, de rest zit vanaf dat moment gevangen in een nachtmerrie"
Toen de oorlog in voormalig Joegoslavië uitbrak, waren Zelović en haar familie overweldigd. De buren zeiden dat ze de schuilkelder in moesten. "Mijn ouders vroegen eerst nog of dat echt moest. Maar binnen de kortste tijd besloten we toch om naar beneden te gaan."
Dat gevoel van niet voorbereid zijn, ziet zij terug in Oekraïne, waar mensen schuilen in de gangen van de metro, en zeggen er helemaal niet op gerekend te hebben. "Gisteren ging je naar bed en leek de dag erna nog veelbelovend, en als alle andere," vervolgt Zelović. "Dan word je wakker, en weet je nog niet dat je leven nooit meer hetzelfde zal zijn. Je gaat er vanuit dat alles bij het oude blijft. Zo werkt het leven. Anders is het ondraaglijk."
Veerkracht
Haar tijd in de schuilkelders in Afghanistan heeft Karimi ook nog helder voor de geest. "Nadat de Moejahedien in 1992 in Kabul kwamen, waren met periodes hevige gevechten tussen rivaliserende partijen. Er waren dagen dat er honderden raketten in één kleine wijk terechtkwamen, wat niet minder erg was dan de bombardementen."
Wat haar daar vooral van bijstaat, is de veerkracht van mensen. "We waren eens een week lang in de kelders van het flatgebouw. Daar was natuurlijk angst en paniek, maar niet alleen dat. Vrouwen zaten gewoon met elkaar te kletsen en roddelen, en jongeren met elkaar te flirten. Het was vreselijk wat er gebeurde, maar we leefden door. Voor Oekraïne is het nu heel vers, maar naarmate een oorlog langer voortduurt, pakken mensen de draad van het leven weer op. Je gebruikt niet zelden humor als beschermingsmechanisme."
Zo staat haar een moment bij uit een periode waarin er in Afghanistan zoveel raketaanslagen waren, dat mensen onderweg op de grond moesten duiken. "Daarna stond je op en moest je het stof van je kleding slaan. Dus jongens maakte grapjes: 'Weet je wat meisjes het ergste vinden aan raketaanslagen? Dat hun kleren vies worden.' We lachten, want het leven gaat door."
Meer dan voor je eigen leven, is de vrees het grootst voor de levens van de mensen van wie je houdt. "Je denkt niet veel aan jezelf, maar met name aan je familie," zegt Karimi. "Toen de oorlog uitbrak in de hoofdstad, studeerde ik nog geneeskunde. Het was chaos. Ik liep stage op een afdeling in een ziekenhuis die geheel bestemd was voor oorlogsslachtoffers. Al die keren dat ik er was en de gewonden zag, dacht ik: oh mijn god, dat kan mijn broertje, mijn moeder of mijn vader zijn. Liefde maakt je sterk en maakt het leven de moeite waard, maar het maakt je ook kwetsbaar, want je hebt iets te verliezen."
"Liefde maakt je sterk en maakt het leven de moeite waard, maar het maakt je ook kwetsbaar, want je hebt iets te verliezen"
Vanzelfsprekendheid
Oorlog verandert het leven voorgoed van de ene op de andere dag. "Mijn leven voor de oorlog was zo anders, dat ik me het oude leven bijna niet meer kan herinneren," zegt Zelović. "De vanzelfsprekendheid van het leven verdwijnt. Je verliest het vertrouwen van op je intuïtie kunnen rekenen. Dat je kent wat je kent, en dat je gelooft in dat wat je weet. Nu denk ik: anything can happen. Voor mij is de kans dat een ramp plaatsvindt, even groot dat niets zou gebeuren. Het gevoel van vertrouwen dat niets zal gebeuren, is voor altijd weg. En dat heb je eigenlijk nodig om door te kunnen met het leven."
De Publieke Tribune: Oorlogsangst
In de radio-uitzending van De Publieke Tribune spreekt presentator Nadia Moussaid verder over oorlogsangst met Lidija Zelović en Forugh Karimi. Aan tafel ook Sander Terphuis uit Iran, en Alla uit Oekraïne.
Beluister de hele uitzending hier: