'Je moet lef hebben om vrijdenker te worden'

Vanaf 2 mei is Özcan Akyol te zien als presentator van Vrijdenkers, de documentaireserie over zes mensen die hun geloof verlaten. Zelf is Eus ook zo'n vrijdenker. In zijn eerste boek Eus omschrijft hij zijn onstuimige jeugd in een Turks-alevitisch gezin in Deventer. Doordat hij opgroeit met weinig kansen belandt hij op jonge leeftijd in de bak, in eenzame opsluiting, waar een cipier hem kennis laat maken met de bibliotheek en waar een wereld voor hem opengaat.

Het lezen van boeken biedt Eus een inkijk in andere perspectieven. "Toen ik negentien jaar was, las ik De Wereld van Sofie. Dat boek is eigenlijk een soort rondje langs alle filosofische gedachten. Door dat kinderboek begon ik meer filosofen te lezen en uiteindelijk kwam ik tot de conclusie dat ik niet geloof dat een god één deel van de menselijke bevolking een monopolie op de waarheid heeft gegeven. Dat is gewoon bizar om zoiets te denken."

Na het verschijnen van zijn eerste boek wordt hij een bekend gezicht op de Nederlandse televisie. Inmiddels presenteert hij oa. Sterren op het Doek, Eus' Boekenclub, De Geknipte Gast, Onze Man in Deventer en hij maakte de televisieserie De Neven van Eus.

"Mijn eigen verhaal komt in de serie niet aan bod, maar doordat ik dezelfde ervaring heb als de mensen die we volgen, kan ik me beter in hen verplaatsen. Dat geeft me een voorsprong als interviewer.

Het is echt wel een proces om vrijdenker te worden. Ik vind het interessant om te zien hoe die processen lopen bij mensen die zich niet meer kunnen verenigen met wat hun vroeger verteld is over wat ze moeten geloven.

We zien helaas heel veel intolerantie richting andersdenkenden. Daarom geloof ik dat het belangrijk is om niet op een polariserende manier maar op een inzichtelijke, intellectuele en vooral rustige manier deze geloofswerelden te presenteren aan mensen die dat niet kennen. We hebben natuurlijk nu die enorme rel rond Lale Gül die dat boek heeft geschreven over dat ze wil gaan leven. Sommige mensen zijn daar verbaasd over, maar haar verhaal speelt in veel geloofsgroepen."

"Het was veel minder heftig dan dat het voor de hoofdpersonen uit de serie was. Dat komt juist omdat het alevitisme een meer humanistische en liberale stroming binnen de Islam is. Het is niet zo dogmatisch en laat veel ruimte voor je eigen wil en dat je zelf kan nadenken. Maar het is wel echt een verandering van je persoonlijkheid. Je moet lef hebben om vrijdenker te worden.

Mijn idee van religie is dat je bewust in je leven grote hekken neerzet en ervoor kiest om binnen die kaders te opereren. Daardoor beperk je jezelf enorm. Het krijgt een boosaardig karakter als je er, metaforisch gesproken, een soort van portiers of beveiligers bij die hekken plaatst. Die dan gaan opletten of jij niet toch op verboden terrein komt. 

Die enorme sociale controle of sociale druk zie je ook terug in de serie. Dat iedereen zich bemoeit met je, en er een schaamtecultuur in de familie ontstaat. Het is heel heftig als iemand tegen je zegt: 'Ik had liever dat je dood was gegaan dan dat je van je geloof af bent gevallen'. Dat heeft te maken met de sociale druk enerzijds, maar ook het idee dat als je doodgaat je niet meer in het paradijs, maar in de hel terechtkomt als je van je geloof afstapt."

"Wat mij opviel, was dat hoe verschillend de geloven ook zijn, zodra het geloof orthodoxer wordt, mag het eigen individu niet meer bestaan. Het hele leven staat dan eigenlijk in het teken van een hiernamaals en de beloning die je daar krijgt. Maar waar ik het meeste van schrok, is dat veel van de mensen in onze serie ouders hebben die eigenlijk de religie belangrijker vinden dan een familieband. De loyaliteit aan het geloof is vaak groter dan de loyaliteit aan een kind. 

Zo is er het verhaal van Inge, een jonge vrouw die ging twijfelen aan het christelijke geloof en om die reden eigenlijk verbannen werd. Ze werd op een gegeven moment echt heel ziek en de ouders zeiden niet tegen haar: 'Kom maar naar huis, dan zullen we voor je zorgen en er voor je zijn'. In plaats daarvan zeiden de ouders: 'Dit is de straf die je krijgt van god, omdat je van je geloof bent afgestapt'. 

Of het verhaal van Veerle. Zij neemt een hele moedige stap door haar ouders een brief te schrijven waarin ze vertelt dat ze geen Jehova getuige meer kan zijn op hun manier. Hun reactie is dat ze aan haar verstandelijke vermogens twijfelen; ze nemen haar totaal niet serieus. Ze zien haar totaal niet meer voor vol aan, alsof ze wilsonbekwaam is omdat ze van haar geloof is afgestapt."

"Wat al deze mensen gemeen hebben, is dat zij uiteindelijk wees met ouders zijn geworden. Ze raken zo losgezongen van hun eigen familie dat ze volledig ontheemd door het leven gaan. Als vrijdenker word je eigenlijk opnieuw geboren, maar dan zonder ouders, en dan moet je het hele leven opnieuw uitvinden. De meesten hebben dan inmiddels zo veel gewoontes en manieren van denken, dat je twijfelt bij alles wat je doet. Als je vroeger geloofde dat de duivel om de hoek kan meekijken is het heel moeilijk om dat uit het systeem te krijgen, ook al weet je inmiddels beter."

"Geloof kan allesbepalend zijn, en als dat opeens allemaal verdwijnt, is het net alsof je gereset wordt als mens. Dat vind ik heel moedig van de hoofdpersonen die ik heb gesproken, want eigenlijk nemen ze afstand van alles waar ze in geloofden en alles wat hen heeft gevormd. 

Dat herken ik. Net als hen heb ik mijn leven de andere kant op doen kantelen. Je persoonlijkheid verandert daardoor. Om vrijdenker te worden, moet je een ontzettend sterke persoonlijkheid hebben. Het loskomen van religie gaat gepaard met conflicten – bijna altijd veroorzaakt door dierbaren en mensen uit dezelfde geloofsgemeenschap. Je verliest, of je het nu wilt of niet, een deel van je identiteit. Voor veel mensen is het zelfs alsof ze opnieuw worden geboren. Dat is niet alleen bevrijdend, maar ook zwaar en verwarrend."

"Wat al deze mensen in de serie gemeen hebben, is dat ze op een gegeven moment toegang kregen tot andere kennis; tot andere waarheden en andere boeken. Binnen hun geloofsgroep worden altijd maar dezelfde boeken gelezen. Dus wat zeker nodig is, is dat je ook andere ideeën, gedachten en visies over bepaalde zaken kan lezen, zodat je een eigen mening kan vormen.

Het is niet toevallig dat binnen veel geloofsgroepen andere boeken als inferieur worden gekwalificeerd, of zelfs verboden zijn om te lezen. Om vrijdenker te zijn, moet je toegang krijgen tot gedachten die misschien haaks staan op alle gedachten die jij had in het verleden. Maar bovenal moet je dapper zijn om vrijdenker te kunnen worden.

Het vereist moed om het conflict aan te gaan met je eigen omgeving, van je familie tot mensen uit een kerkgenootschap of moskee. En je moet accepteren dat je mensen kwijt gaat raken op het moment dat je uit zo’n groep stapt. Want alleen dan kun je jezelf zijn, zonder ballast, zonder alle indringende blikken en gesprekken van andere mensen."

"Daar heb ik nog steeds last van. Van Turkse mensen die door nationalisme worden gedreven en daarom moeite hebben met een meer humanistische kijk op de wereld. Omdat ik een Turkse achtergrond heb, verwachten ze dat ik ook Islamitisch ben. Ik heb het soms zelfs als ik aan een talkshowtafel zit met een glas wijn voor me, dat ik dan boze mails krijg van moslims die vragen waarom ik alcohol drink. Helaas is dat iets waar je niet echt vanaf komt.

Daarentegen viel het mij op in de gesprekken met hoofdpersonen dat niemand van hen vol wrok zit of haatdragend is, als het gaat om de mensen die hun jeugd kleur hebben gegeven, zelfs als dat niet altijd een mooie kleur is geweest. Dat ze nog steeds heel liefdevol spreken over waar ze vandaan komen en over de mensen met wie ze zijn opgegroeid. Ik denk dat je dan een echte vrijdenker bent. Als je dát nog kan toelaten, niet rancuneus bent en nog zoveel liefde en begrip voelt voor die mensen, dat is bewonderenswaardig en hoort echt bij het vrije denken."