Hulpverlening moet écht simpeler

Het kan je gemakkelijk overkomen, maar kom er maar eens uit: schulden. Het beeld van de klassieke schuldenaar is dat die meer uitgeeft dan die zich veroorloven. Maar de afgelopen jaren is duidelijk geworden dat de schuldenaar diverser is dan dat.

Met bijna anderhalf miljoen huishoudens in de schulden moeten we ons als samenleving misschien de vraag stellen: hoe maken we de kwetsbare burger weer financieel weerbaar? Het liefst met behoud van eigen autonomie en waardigheid. Tot waar reikt bijvoorbeeld de verantwoordelijkheid van de overheid? En waar begint die van onszelf vervolgens weer?

Een aantal lessen uit de praktijk...

Strafrechter Shirin Milani weet als geen ander dat er legio oorzaken zijn waardoor mensen in schulden komen. "Mensen maken onheil mee, vechtscheidingen, ontslag, ziekte. Tja, in hoeverre is het rechtvaardig dat iemand daar zelf dan keihard alle consequenties van ondervindt?"

Sterker nog, ondanks dat de overheid zelf een van de grootste schuldeisers is, heeft die overheid volgens Milani ook een zorgplicht. "Dus nee, ik denk niet dat het per definitie zo is: eigen schuld, dikke bult."

Tekst gaat door onder de video

Nico van Splunter is wijkpastor in de Rotterdamse wijk Spangen en komt naar eigen zeggen veel te veel mensen met schulden tegen. "En ieder geval is er één te veel." Op de vraag van presentator Coen Verbraak hoe het te verklaren is dat mensen toch pas vaak te laat hulp gaan zoeken, antwoordt Van Splunter resoluut: "Schaamte."

En toch, zelfs áls die stap na heel veel pijn en moeite uiteindelijk toch kan worden gemaakt, hebben veel mensen het gevoel dat ze niet gezien worden, laat staan dat naar ze geluisterd wordt. Marjorie Malbons, voormalig schuldenaar en inmiddels schuldhulpverlener, weet hoe belangrijk het is om ervaringsdeskundigen een stem te geven. Er zit volgens haar dan ook geen rode draad in het profiel van de schuldenaar zelf. "Wat dat betreft is elke situatie anders en kan het net zo goed een advocaat als iemand met een uitkering overkomen."

Maar wat Malbons wel steeds vaker terug ziet komen, is dat deze mensen niet de hulp krijgen die ze nodig hebben: "Mensen geven vaak op, omdat ze van het kastje naar de muur worden gestuurd. Of omdat ze al zo lang hun best proberen te doen om mee werken, zonder dat dat wordt gezien of gehoord." De wijkpastor vult aan: "Laten we eerst maar eens luisteren naar deze mensen. En heel lang."

Rebecca Houtman is huisarts in Utrecht en ziet te vaak wat schuldenstress met mensen doet. ""Financiële zorgen zorgen voor stress, en stress gaat heel vaak in je lijf zitten." Houtman vraagt regelmatig aan haar patiënten: 'Is het deze maand gelukt om rond te komen?'

"Wij proberen in de wijk de verbinding tussen medisch en sociaal domein sterker te maken. Wat ik vaak hoor is dat er soms wel meer dan tien hulpverleners zijn, maar dat het nog steeds niet van de grond komt. Als huisarts kan ikdie vraag wel stellen en eventuele schuldenproblematiek signaleren, maar er is denk ik meer samenhang en regie nodig tussen al die verschillende hulpverleners."

Staatssecretaris Van Ark reageert. "Laat ik allereerst zeggen dat ik het daar van harte mee eens ben. Die regie ligt in principe bij de gemeente, die hebben we daarvoor ook aangewezen. De bedoeling is dat er vanuit de gemeente naar al die terreinen kan worden gekeken. Sommige gemeenten doen dat echt heel goed, anderen moeten nog wat meer bij elkaar gaan kijken, want daar ligt de sleutel."

Wijkpastor in de Rotterdamse wijk Spangen Nico van Splunter vindt het allemaal leuk en aardig dat de staatssecretaris de verantwoordelijkheid naar gemeenten toeschuift. "Gemeenten zeggen vervolgens weer dat daar verschillende clubjes verantwoordelijk voor zijn, maar uiteindelijk gebeurt er nog niks. En daar kan ik echt boos om worden."

Houtman vult aan: "Ik denk dat de gemeente een goede plek is om aan te kloppen, maar in de praktijk lopen wij toch nog té vaak tegen bepaalde schotten aan. 'Nee, dit is een stukje voor de zorgverzekeraar', of 'nee, dit valt onder de WMO'. Dat maakt het erg complex, want een geïsoleerde schuld bestaat haast niet. Er zit namelijk altijd sociale problematiek omheen. Om daar echt de goede weg in te vinden, kost heel veel tijd. En ook een stukje visie met elkaar over wie welke rol heeft."

"Als je kijkt waar schulden vandaan komen, dan is dat vaak uit onschuld. Mensen snappen de samenleving niet," aldus Philip Helmer van burgerinitiatief Financieel Paspoort. "Kijk wat er nu misgaat met de toeslagen. Het is verdomd moeilijk om een toeslag correct aan te vragen. Als er wordt gevraagd: 'Wat is je loon', dan loop je het risico dat mensen de verkeerde antwoorden invullen. Want wat bedoel je? Per maand, per jaar, netto, bruto, inclusief of exclusief vakantiegeld? Hierdoor krijg je dus dat mensen de samenleving als té complex ervaren."

Helmer vertelt door: "Als je vervolgens geen mogelijkheid geeft om eens in de zoveel maanden even te toetsen of iemand nog steeds recht heeft op zo'n toeslag, zodat er niet een jaar nadien wordt vastgesteld dat diegene veel te veel hebt gehad, dan onstaan er problemen. Is er dan sprake van schuld? Nee. Dan hebben we als samenleving een maatschappelijke verantwoordelijkheid tegenover die mensen om het ze beter en duidelijker uit te leggen, zodat dit soort fouten niet plaatsvinden."

Staatssecretaris Van Ark herkent het probleem: "We storten inderdaad wel heel veel regelingen uit over mensen die al heel veel te verhapstukken hebben. De kans dat er dan iets niet goed gaat is natuurlijk heel groot. Dat we het ongelofelijk complex hebben gemaakt met elkaar, is inmiddels ook bevestigd door heel veel adviesraden en wijze commissies, maar dat horen we natuurlijk ook dagelijks van de mensen in de hulpverlening. Daar ligt een groot probleem en dat moet echt simpeler."

Helmer: "Die oplossingen zijn er al. Alleen het probleem is: als we het vanuit de centrale moeten organiseren en al die grote uitvoerders mee moeten krijgen en alle wetten moeten bijbuigen, dan gaat allemaal heel erg lang duren. Waar het om gaat is dat mensen eenvoudiger hun eigen financiële overzicht moeten kunnen creëren."

De Rotterdamse Ellen Abbenhuis is sinds deze zomer schuldenvrij. Ze kwam na een scheiding in de financiële problemen en hield traumatische ervaringen over aan bewindsvoerders die haar schulden alleen maar lieten oplopen. Ze besloot het roer zelf om te gooien en werkte zichzelf door middel van haar eigen netwerk zelfstandig uit de schulden. Inmiddels helpt ze anderen. Ellen heeft zelf aan den lijven ondervonden hoe het is om van vijftig euro per week te moeten leven. En dus stelde ze de staatssecretaris de vraag: durft u zelf een week lang van vijftig euro te leven?

Van Ark: "Dat vind ik eerlijk gezegd lastig. Voor mij speelt ook een rol dat ik het moeilijk zou vinden, omdat ik weet dat het voor mij na een week weer voorbij is. Ik wil mensen niet tekort doen die echt langdurig van die vijftig euro per week moeten leven."

Rianda Kelder is schuldhulpverlener bij de gemeente Hollands Kroon (Noord-Holland) en is zelf met haar collega's wel de uitdaging aangegaan. "Natuurlijk kreeg ik kritiek over me heen van 'lekker makkelijk, het is maar een week', maar ik zal u zeggen: ik heb de hele week met geld in mijn hoofd gezeten. Ik stond met mijn zoontje in de supermarkt met mijn telefoon uit te rekenen of ik bij de kassa wel uit zou komen. Toen ik in die week ook nog een verkoudheid kreeg en me suf hoestte, kwam ik niet eens even op het idee om gewoon honing in m'n thee te doen. Dát is wat er met mensen gebeurt in zulke situaties.

Op de vraag van Coen Verbraak of de staatssecretaris er een ander mens van zou worden, antwoordt Kelder: "Ik denk dat de staatssecretaris al heel veel doet, dus dat durf ik niet te zeggen. Maar ik had niet verwacht dat het zoveel met me zou doen."