Kun je politiek charisma trainen?

De meest charismatische politicus in Den Haag waar ze ooit oog in oog mee heeft gestaan, is Hans van Mierlo. Chef van de parlementaire redactie van de NOS Dominique van der Heyde vertelt in het radioprogramma De publieke tribune met Coen Verbraak dat Van Mierlo de allure had van een filmster uit de jaren vijftig.

‘Ik was twee jaar oud was toen een beroemd filmpje met voormalig D66-voorman Van Mierlo uitkwam, waarin hij op de grachten sprak dat het echt anders moest in de politiek. Dat filmpje wordt nog steeds vertoond,’ aldus Van der Heyde. En dat is niet zonder reden. Het charisma van Van Mierlo zou niet misstaan in een Hollywoodfilm. Van der Heyde: ‘Je ziet ook dat Thierry Baudet dat een beetje probeert te imiteren.’

Voor Kay van de Linde, die als spindoctor betrokken was bij de campagnes van Pim Fortuyn en Rita Verdonk, was de meest charismatische Nederlandse politicus Pim Fortuyn. Hij denkt dat iedereen Fortuyn direct als charismatisch zou herkennen. Van de Linde: ‘Pim Fortuyn moest er zelf een beetje om lachen als hij charismatisch werd genoemd. Fortuyn zei: ‘Wat mensen niet zien, is dat ik de afgelopen twintig jaar als publicist overal optredens heb gedaan. In het begin ging ik regelmatig op mijn snufferd, maar daar leer je van, en op een gegeven moment weet je hoe je een zaal in vervoering kan brengen. En dan ben je ook niet meer bang, want dan heb je alle kritische vragen wel een keer gehad.’

Van de Linde is het met Fortuyn eens dat charisma een talent is voor mediavaardigheid en communicatie, dat met veel oefening kan worden ontwikkeld. Te vaak wordt het gebruikt als magische verklaring voor de opkomst van politici als Verdonk, Wilders en Baudet, omdat de elite niet begrijpt hoe dat kan. En dat is gevaarlijk, vindt Van de Linde, omdat daarmee de onderliggende redenen worden genegeerd.

Voormalig Tweede Kamerlid van de SP Sharon Gesthuizen vindt de tegenstelling die Van de Linde schetst tussen charisma en elite niet kloppen. ‘Frans Timmermans is op het elitaire of bestuurlijke vlak juist charismatisch. Hij is eloquent, spreekt zijn talen, weet zich uitstekend te presenteren. En dat heeft aantrekkingskracht. Als hij een kans krijgt, zoals met zijn speech bij de VN (over de slachtoffers van MH17, red.) of aan tafel bij een talkshow, grijpt hij ‘m.’

‘That proves my point,' zegt Van de Linde. ‘Want hij doet het veel.’ Charisma is emotioneel resoneren bij mensen door middel van communicatie. Als je mensen rationeel raakt, zijn ze het snel weer vergeten, maar als mensen het voelen, vergeten ze het nooit meer.

‘Maar sommige mensen kunnen oefenen tot ze een ons wegen, en hebben het helemaal niet,' volgens Dominique van der Heyde. ‘Het mooiste voorbeeld daarvan is Job Cohen. Hij kwam de politiek in met de statuur van burgemeester van Amsterdam, maar in de arena van de Tweede Kamer redde hij het niet. Hij was niet ad rem genoeg en liet zich daar volledig wegspelen, door bijvoorbeeld Geert Wilders, die het spel wel weet te spelen.’

In de huidige mediacratie is het cruciaal om je verhaal goed voor het voetlicht te brengen. Dat kan bij iedereen, volgens spindoctor Kay van de Linde, op een manier dat je schoonmoeder het begrijpt. Maar daar moet je wel goed over nadenken. ‘Als je dat niet doet, sta je 3-0 achter. En daar kom je niet zo makkelijk van terug.’

Na het dramatische verlies van de PvdA bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2017, was de zege van Frans Timmermans bij de Europese Verkiezingen opvallend. ‘Ik belde mijn zus, die als zwevende kiezer een goede graadmeter is. Toen zij zei dat ze op Frans Timmermans ging stemmen, wist ik dat de PvdA zou gaan winnen,’ zegt Dominique van de Heyde. ‘Want zij is geen typische PvdA-stemmer, maar vindt Timmermans geweldig. Zij vindt hem enorm charismatisch, zijn VN-speech prachtig en dat hij zijn talen spreekt vindt ze sexy.’

Volgens Kay van de Linde is Timmermans weliswaar een beetje charismatisch, maar had hij zijn winst vooral te danken aan het feit dat hij de enige lijsttrekker was die mensen kenden. ‘En hij was ook nog Spitzenkandidaat, wat een slimme vondst is. Daarmee werd hij automatisch de kandidaat van Oranje, dus van ons allemaal.’

Voor cartoonist Joep Bertrams is Timmermans een aantrekkelijke man om te tekenen, maar charisma heeft hij volgens hem niet. Charisma zit niet in het uiterlijk. Als dat zo was had Hans Spekman veel meer aandacht moeten krijgen, met zijn karakteristieke truien, zijn ietwat gezette postuur en zijn sjekkie.

‘Maar van charismatische figuren is er meer beeld beschikbaar, wat het makkelijker maakt ze te tekenen. Dan is het wachten op het ene foutje waarmee ze opgevoerd kunnen worden in een politieke prent. Daarbij gaat het niet om opvallende uiterlijkheden als een grote neus en flaporen, maar het is de inhoud die het tot een goede spotprent maakt.’

Je kan niet zomaar aan een nieuwkomer zien of hij of zij charisma heeft. ‘Dat moet zich toch wel bewijzen,' zegt Dominique van der Heyde. ‘Sommige mensen hebben meer karakter, dus die vallen meer op. Denk aan Peter Kwint van de SP, die zichzelf blijft in de Kamer, en het vertikt om een jasje aan te trekken ook al wordt hij gekapitteld door de voorzitter. Of Khadija Arib van de PvdA, die zichzelf de afgelopen jaren heeft bewezen en nu niet meer weg te denken is.’

Het charisma van oud-premier Jan Peter Balkenende wordt betwijfeld. Hij ‘was’ er niet meteen in zijn verschijning. ‘En hij is er nu ook niet meer,' zegt Van der Heyde. ‘Hij wordt niet gezien als een van de grote oud-premiers. Hij appelleerde destijds aan een gevoel waar de kiezer behoefte aan had, van fatsoen en veiligheid na de verschrikkelijke moord op Fortuyn. Maar nu is hij van het toneel verdwenen.’

Sharon Gesthuizen vindt Balkenende meer een vaderfiguur dan premier Mark Rutte, maar Rutte charismatischer: ‘In debat is hij flexibel, grote lach op zijn gezicht. Hij weet zich beter te presenteren dan Balkenende. Balkende maakte uitglijers met onfortuinlijke filmpjes en schunnige moppen zoals die over de Formule-1 coureur waardoor het schaamrood je op de kaken stond.’

Mies Bouwman zei ooit dat het er op televisie niet toe doet of je knap bent of niet, maar dat je stem het is die bepaalt of mensen van je houden. ‘Stem en flux de bouche, de manier waarop je in staat bent je te verwoorden, is voor een groot deel bepalend,’ volgens Dominique van der Heyde. ‘En het is een probleem als de stem niet bij de persoon past. Bijvoorbeeld een man met een hoog stemmetje. Grappig genoeg heeft Timmermans ook geen heel lage stem.’

Charismatische politici lijken in Nederland dun gezaaid. We kijken toch al snel naar het buitenland. Dominique van der Heyde noemt Barack Obama, Margaret Thatcher en Angela Merkel. ‘Charisma zit niet in het uiterlijk. Als je Merkel ziet, zou je niet meteen denken dat ze een charismatisch leider is. Maar zij heeft het in Europa in zeer moeilijke tijden voor elkaar gekregen om mensen achter zich aan te laten lopen’, zegt Kay van de Linde. ‘En dat is wat je doet met charisma.’

Charisma wordt soms ook wel een leeg begrip genoemd, omdat we mensen pas charismatisch noemen als ze succesvol zijn. Cartoonist Joep Bertrams: ‘Wat is het verschil tussen populariteit en charisma? Populariteit is veel gemakkelijker te krijgen dan charisma. Populariteit krijg je als je zegt wat mensen willen horen. Charisma moet je verdienen omdat je iets te bieden hebt.’

Dominique van der Heyde denkt aan Rita Verdonk, die bij mensen aan een gevoel beantwoordde dat de VVD te links werd, maar toen ze haar eigen partij begon brokkelde dat uit elkaar. ‘In de mode zijn heeft ook de keerzijde dat je ook weer uit de mode kan raken. Jesse Klaver is nu the new kid on the block en voert met zijn meet-ups een communicatiecampagne. Maar dat kan ook uitgewerkt raken,’ zegt Van der Heyde.

Volgens Sharon Gesthuizen is het nieuwe ervanaf, nu GroenLinks op een substantieel aantal plekken meebestuurt. ‘Dat maakt dat je ook op negatieve manier in het nieuws komt. Dan gaat de eerste glans er af. Maar Klaver heeft charisma. Hij is een goede spreker, met jeugdige uitstraling.’

Tot slot zijn authenticiteit en betrouwbaarheid belangrijke factoren in het charisma van politici. Van der Heyde: ‘Geloof je dat die persoon ook echt gaat doen wat hij zegt? Balkenende wekte dat vertrouwen, Rutte ook. Maar er zijn ook politici die te vertrouwen zijn, zonder dat het publiek dat gelooft. Maxime Verhagen hield altijd zijn woord. En toch werd hij door zijn uitstraling onbetrouwbaar gevonden in de ogen van het publiek, alsof hij trucjes uithaalde.’

Spindoctor Kay van de Linde noemt dat beeldvorming. ‘Verhagen moest de lastige klusjes opknappen en iedereen in het gareel houden. Met een beetje pech plakt dat beeld aan je. Het beroemdste voorbeeld is het Kennedy-Nixon debat uit de jaren 60. Mensen die dat debat via de radio hadden gevolgd vonden dat Nixon had gewonnen, omdat hij de jonge en onervaren Kennedy inhoudelijk de baas was.

Maar mensen die het op tv hadden gezien, vonden Kennedy de winnaar. Nixon had make-up geweigerd omdat hij dat voor homo’s vond, dus hij zag er grauw en zwetend uit. En Kennedy blaakte van jeugdigheid en gezondheid.’

Of ga naar de afleveringspagina →