Wat bezielt het moderne, autonome individu dat het zich zo blijmoedig en gedwee uitlevert aan de levensvoorwaarden die big tech stelt? Dat vraagt schrijver en filosoof Hans Schnitzler zich af in Wij Nihilisten. De schaduwkanten van dataroof, de surveillancesamenleving, en het verdwijnen van de mens als maat der dingen zijn inmiddels bekend. Maar waarom laten wij onszelf zo gewillig in een maatpak naaien dat knelt? Aan de hand van muziek spreekt hij erover met Floortje Smit.

In de podcast van Brainwash interviewen afwisselend Floortje Smit en Johan Fretz denkers en makers aan de hand van muziek. Welke nummers zijn vormend geweest voor hun denken? Luister de podcast van Brainwash via RSS, Apple Podcasts, Google Podcasts, NPO Radio 1, Spotify, of via de player bovenaan deze pagina. 

"Al vrij vroeg. Ik liet me kritisch uit over hoe we onze denkkracht en oordeelsvermogen steeds meer uitbesteden aan Google, en over de vraag wie daar vervolgens mee aan de haal gaat. Je kunt als denker nooit boven je eigen biografie uitstijgen, en het heeft dus altijd wel iets te maken met je eigen levensloop.

Ik heb een joodse achtergrond en was nog jong toen ik met een zinsnede geconfronteerd werd waardoor ik echt werd getroffen: 'de industriële vernietiging van een volk.' Ik had nog nooit op die manier naar fabrieken, machines of industrialisering gekeken, die ik altijd had begrepen in de context van dingen maken. Toen het besef kwam dat je die machinerie ook kunt inzetten om mensen te vermorzelen, te anonimiseren, of tot nummers te reduceren, is daar de kiem gelegd voor mijn kritiek."

"Bij technologie in het algemeen en digitalisering in het bijzonder is het altijd zo dat macht, belangen en ideologieën een rol spelen. Als die dingen bij elkaar komen en samengaan met technologie kan daar soms iets heel moois uit komen, maar het kan ook verkeerd gaan, zeker als er verdienmodellen meespelen. Het heeft me alert en beroepssceptisch gemaakt. Als er claims zijn van techbedrijven, dan moet ik nog maar zien of die waar zijn."

"We moeten de analogie niet te ver trekken natuurlijk, maar wat je wel kunt zien, is dat in onze tijd mensen worden gereduceerd tot hun data. Er worden profielen van personen gemaakt, met een algoritme verwerkt en daar worden risico's opgeplakt. En voilà, daar heb je de toeslagenaffaire.

Dus de mens verdwijnt, en er worden verstrekkende beslissingen genomen op basis van data. Daar zit een tendens van dehumanisering, omdat mensen worden teruggebracht tot de informatie die ze genereren. Daarmee verliezen we volgens mij veel uit het oog, en het werkt ook misstanden in de hand."

"Wij hebben de neiging om ons oordeelsvermogen uit te besteden aan technologie. Het gevaar is dat je online al gauw in een bubbel verdwijnt, want het is prettig om gelijkgestemden om je heen te hebben. Nietzsche zegt dat alle omgang gemeen is behalve met gelijken. Daar benoemt hij treffend iets heel menselijks. Echoputten en filterbubbels zijn fijn, want daar worden we omgeven door gelijkgezinden."

"Dat geeft inzicht in wat er nu gaande is. De oneliner van het nihilisme is 'god is dood'. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche heeft god dood verklaard. Er zijn geen externe autoriteiten meer die ons kunnen leiden in onze zoektocht naar waarheid, identiteit, zingeving en betekenis. Dus we moeten het helemaal zelf doen. Het komt op onze eigen schouders neer om na te denken wie wij zijn en wat we waar vinden.

Dat is toch wel lastig, en wat is er nou prettiger om dat uit te kunnen besteden aan technologie? We laten Mark Zuckerberg voor ons bepalen wat waar is. Als we door zijn venster naar de wereld kijken, hoeven we dat zelf niet meer op een kritische manier te doen, en kunnen we dat aan het algoritme van Facebook overlaten."

Voor de podcast Brainwash koos Schnitzler het nummer Fitter Happier van Radiohead, waarin hij onze verlangens verbeeld ziet. Nietzscheaanse verlangens naar gedachteloosheid, gezondheid en gelukkig zijn. Nietzsche had het over 'de laatste mens': iemand die zich alleen bekommert om zijn eigen gezondheid en veiligheid, en verder geen grote idealen of ideeën heeft.

"De laatste mens voegt zich naar wat wordt voorgeschreven: fit zijn, gelukkig zijn, goed voor je huisdier zorgen, en een keer per week naar de sportschool. Dat soort zinnen zitten in dit nummer, en ook in de klank van de muziek hoor je het blikkerige of het geautomatiseerde. Alsof we onderdeel zijn van een industrialiseringproces."

Radiohead - Fitter Happier

"De zin in het nummer 'in a cage on antibiotics' is pakkend. Je zou kunnen zeggen dat we voortdurend worden beloond, dat is onze antibiotica. Het beloningscentrum in onze hersenen wordt geactiveerd als we een like krijgen, en ondertussen laten we ons door Zuckerberg en soortgelijken in hokken in een soort megastal plaatsen, waar we keurig naar hun pijpen dansen."

"Ja, dat is een interessante omkering. We hebben de bouw van het grootste sociale netwerk in de menselijke geschiedenis, Facebook, uitbesteed aan een man waarvan wordt gezegd dat hij het socialiseringsgen niet bezit en robotachtige trekken vertoont. Alsof je de brandveiligheid van je huis aan een pyromaan overlaat. Vrij omineus. Alleen dat zou ons al aan het denken moeten zetten."

"Dat netwerk probeert in de gaten te krijgen wat wij allemaal in het verleden hebben gedaan en welke datasporen we hebben achtergelaten. Dan gaat het op basis van je gedrag in het verleden, voorspellen wat je in de toekomst gaat doen, en dus ook je gedrag sturen of beïnvloeden.

Daarmee word je vastgepind op je verleden, waarmee de openheid naar de toekomst – en de verrassing of spontaniteit – wordt weggemasseerd, omdat we ons steeds meer op die manier gaan gedragen. Daar zit het grote probleem, in de bedrijfslogica die alles voorspelbaar, controleerbaar en berekenbaar wil maken."

"We moeten het recht op een open toekomst afdwingen. Filosoof Hannah Arendt schreef dat elke handeling een tweede geboorte is en dat je daarmee een nieuw begin kunt maken. Elke handeling zet een proces in gang dat in principe tot het einde van der tijden kan doorgaan. Je kunt het niet overzien en dat is voor haar precies de essentie van de menselijke vrijheid. Dat timmeren we langzamerhand dicht."

"Er zitten altijd impliciete en expliciete waarden versleuteld in technologie. In Silicon Valley gaat het vaak over waarden als zelfredzaamheid, snelheid, efficiëntie, gemak, optimalisering. Dat beantwoordt aan een tijd waarin wij willen dat dingen makkelijk, efficiënt en snel gaan."

'We zijn misschien wat doorgeslagen, maar het is een werkelijkheid die alomtegenwoordig is, en het is niet eenvoudig je daaraan te onttrekken. Het is allemaal heel snel gegaan. De smartphone is in 2007 geïntroduceerd en is in dertien jaar tijd een soort natuurlijk verlengstuk geworden. Dat is logisch, want het vereenvoudigde onze communicatie. Maar we moeten blijven nadenken over welke waarden we in het leven van belang vinden.'

"'Bij digitalisering trekt ons lijf trekt zich een beetje terug uit de werkelijkheid. Zoals we er nu achterkomen dat bomen met hun wortels communiceren, moeten we oog hebben voor de wijsheid van ons lichaam en hoe wij daarmee met elkaar communiceren. Hoe ben je betrokken bij je medemens, jezelf en de werkelijkheid om je heen en wat vergt dat? De aandacht die daarvoor nodig is, is iets waar je al je zintuigen bij moet inzetten.

We moeten ons trainen in onze aanraakbaarheid. In Wij Nihilisten haal ik Lucebert aan, met de beroemde dichtregel 'alles van waarde is weerloos' en 'word van aanraakbaarheid rijk'. Dat vind ik heel treffend, want dat gaat over een hand op je schouder, een landschap dat opdoemt, of een stukje muziek waardoor je wordt geraakt.

Dat raken, daar heb je eigenlijk geen grip op. Dat is wezenlijk aan ons als mens: afgestemd zijn op onze omgeving. Wanneer we al te veel in onze smartphone verdwijnen, is dat toch echt een stuk lastiger. We zullen moeten oefenen om open te blijven staan voor de indrukken en sferen waarin we ons begeven."