Wat als een journalist wordt bedreigd?

Ook in Nederland wordt de journalistiek regelmatig bedreigd. In juni 2018 werd de redactie van weekblad Panorama beschoten met een anti-tankwapen, amper een week later was de Telegraaf doelwit van een aanslag. Welke invloed heeft dreiging op de journalistiek, en loont het eigenlijk om een journalist te vermoorden? In de zin van dat het verhaal daarmee ook sterft. 

In de studio van NPO Radio 1 heeft presentatrice Tessel Blok een gesprek met misdaadjournalist Jan Meeus, Thomas Bruning van journalistenvakbond NVJ en Frederike Geerdink. Laatstgenoemde publiceerde onlangs in Vrij Nederland een verhaal met die vraag. ‘Het kwam voort uit mijn eigen uitzetting uit Turkije in 2015.’

Geerdink zat als enige buitenlandse journalist in Turks-Koerdistan, maar werd uitgezet omdat ze banden zou hebben met de PKK. Volgens de Turkse regering is de PKK een terroristische organisatie. ‘Toen ben ik gaan onderzoeken: stel nou dat er een journalist is die zijn of haar verhaal niet meer kan vertellen. Wat kunnen anderen dan doen om dat toch te blijven vertellen?’

Tijdens het onderzoek van Geerdink sprak ze onder meer met de ouders van Kim Wall - de Zweedse journaliste die is vermoord rondom een bezoek aan een onderzeeër in 2017. Met het Kim Wall Memorial Fund proberen haar ouders het verhaal van hun dochter levend te houden. Geerdink hoort journalisten vaker zweren dat ze het verhaal levend zullen houden. ‘Ik dacht: is dat eigenlijk wel zo? Heel vaak kwam ik er eigenlijk op uit dat dat helemaal niet kan.’

‘In veel gevallen is het zo dat mensen die vermoord worden toch een beetje als eenling werken, zoals Khashoggi bijvoorbeeld.’ Geerdink sprak ook met Iyad el-Baghdadi, die vanuit Noorwegen probeert verhalen te schrijven in de geest van Khashoggi. ‘Dat kan ík nooit overnemen, want ik heb niet de kennis die El-Baghdadi heeft.’

Met de moord op Khashoggi is het verhaal dat hij schreef ook een beetje weg, volgens Geerdink. ‘Khashoggi had inside information die anderen wel hebben maar niet naar buiten brengen, want die zitten nog in die koninklijke familie, of die zijn daar aan verbonden.’

Misdaadjournalisten hebben ook te maken met met zware aanslagen. De Telegraaf en Panorama zijn beiden al doelwit geweest, misdaadverslaggever Paul Vugts werd zwaar beveiligd, John van den Heuvel wordt nog steeds zwaar beveiligd. Jan Meeus heeft daar naar eigen zeggen geen last van.

‘Ik bedrijf misdaadjournalistiek op mijn manier. Dat is denk ik bij tijd en wijlen iets afstandelijker dan de collega’s dat doen,’ zegt Meeus. ‘Maar misschien heb ik ook geluk gehad dat ik niet tegen de verkeerde kwaaie pier ben aangelopen.’ Toch kijkt Meeus wel goed om zich heen en let hij wel extra op als er een verdachte auto voor zijn deur staat.

De dreigingen van de afgelopen anderhalf jaar maken dat Meeus goed nadenkt over wat hij wel of niet kan opschrijven. ‘Onderzoeksjournalistiek gericht op de misdaad is bedoeld om de misdaad te ontmaskeren voordat politie en justitie dat doen. Dat is per definitie gevaarlijk.’

Volgens Thomas Bruning van de journalistenvakbond NVJ beschermt de Nederlandse overheid de media goed, zeker wanneer je het vergelijkt met landen in het Midden-Oosten, waar Geerdink actief is . ‘Als het om ernstige bedreigingen gaat zoals in het geval van De Telegraaf, dan komen ze meteen in actie en stellen ze alles in het werk om ook het signaal af te geven dat journalisten hun werk moeten kunnen doen,’ zegt hij.

Tegelijkertijd ziet Bruning ook dat het moeilijker wordt voor de overheid als de situatie complex wordt, zoals wanneer John van den Heuvel in een live-uitzending van RTL Boulevard moet verschijnen. Het is volgens Bruning belangrijk dat de overheid dan toch die inspanning levert: ‘Er mag niet vanuit de overheid een signaal komen dat bedreiging loont.’

Overigens gaat het probleem verder dan alleen de grote criminaliteit en misdaadjournalisten als Paul Vugts en John van den Heuvel. Uit onderzoek blijkt dat journalisten vaker bedreigd worden, ook op straat en via sociale media. Dat is een verschil met eerdere periodes, volgens Bruning.

Vooral de manier waarop naar journalisten wordt gekeken is veranderd. ‘Journalisten worden als partij gezien, en daarmee ook als doelwit, in bepaalde situaties,’ zegt hij. Het feit dat journalisten ook vaker als freelancer in hun eentje opereren maakt ze ook kwetsbaarder.

Na het onderzoek heeft de NVJ gekeken hoe dit probleem aangepakt kan worden. Enerzijds zijn er afspraken gemaakt met de politie en het ministerie van justitie over hoe bedreigingen van journalisten worden opgevolgd. Anderzijds is het ook een opdracht aan redacties om de mensen die voor hen in kwetsbare posities werken te beschermen.

Vorig jaar had Argos een gesprek met Drew Sullivan naar aanleiding van de moord op de Slovaakse journalist Jan Kuciak, in februari 2018. Sullivan is mede-oprichter en hoofdredacteur van OCCRP, Organized Crime and Corruption Reporting Project, gevestigd in Sarajevo. Een internationale onderzoeksjournalistieke organisatie die grote corruptieonderzoeken doet, vooral in Oost-Europa.

Volgens Sullivan is het belangrijk om meer onderzoeksjournalistiek te plegen naar aanleiding van dergelijke moorden. Niet alleen naar de moord op de journalist, maar ook naar de het onderwerp waar hij/zij over berichtte.

De boodschap die je daarmee afgeeft is volgens Sullivan dat je wordt nagejaagd als je een journalist hebt vermoord: ‘We zullen zo veel als we kunnen over je onthullen, om het zo pijnlijk mogelijk te maken voor eenieder die besluit een journalist om te brengen.’ Het maakt het onaantrekkelijk om te vermoorden: ‘Elke journalist die je vermoordt vervangen we met twintig nieuwe.’

Geerdink ziet het inderdaad als een mogelijke oplossing, maar hij is niet zaligmakend. Na de moord op een journalist in Malta bleven kranten als The Guardian over corruptie op het eiland schrijven, ‘maar die hebben lange niet het netwerk dat Daphne had,’ aldus Geerdink. Het verhaal sterft in die zin niet volledig, maar neemt in veel gevallen wel in kracht af.

Hieronder vind je het hele gesprek tussen Frederike Geerdink, Jan Meeus, Thomas Bruning en presentatrice Tessel Blok. De hele aflevering luister je terug bij de VPRO.